Hiếm có ai được trời cho “lộc” văn chương nhiều như Nguyễn Huy Thiệp. Một nhà văn mà chỉ với vài truyện ngắn đầu tiên xuất hiện đã là tâm điểm của mọi ồn ào, mọi tranh luận, và chỉ sau một thời gian ngắn thì tên tuổi của ông đã đóng đinh trong dòng văn học Việt Nam, trở thành một hiện tượng mang tên “Nguyễn Huy Thiệp”. Nhưng rồi bỗng một hôm, Nguyễn Huy Thiệp tuyên bố ngừng viết, bán “văn nghiệp” của mình với giá nửa tỉ cho Nhà xuất bản Trẻ… để tận hưởng tuổi già nhàn nhã. Cuộc sống hàng ngày của ông bây giờ là một cuộc rong chơi.



NỖI CÔ ĐƠN MANG TÊN NGUYỄN HUY THIỆP

TRẦN HOÀNG THIÊN KIM

Gặp Nguyễn Huy Thiệp một ngày chớm lạnh của mùa đông Hà Nội, trong quán cà phê rất Hà Nội, ngồi cùng ông ôn lại nhiều chuyện cũ và biết rằng, trong con người đầy lạc quan và (dường như) đầy sự tỉnh táo Nguyễn Huy Thiệp, là một tâm hồn cô đơn không có gì khoả lấp nổi, như số phận rất nhiều nhân vật, nhiều con người trong tác phẩm của ông…
Bất kể mưa hay nắng, đã bao nhiêu năm nay, chiều nào cũng như chiều nào, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp và người bạn vong niên thân thiết Nguyễn Bảo Sinh thường hội ngộ ở quán cà phê Nhân gần Hồ Gươm. Họ ngồi đó, đốt hết cả buổi chiều với đủ câu chuyện trên trời dưới bể, chuyện văn chương, chuyện cuộc đời, chuyện làm ăn, thậm chí là chuyện về những cô gái đẹp. Cũng có lúc, những cô gái mê văn chương ở một trường đại học nào đó đến gặp các tác giả để xin phỏng vấn cho luận văn, luận án của mình. Những cô mê văn chương đến gặp Nguyễn Huy Thiệp thì ít mà phần lớn họ “hâm mộ” nhà thơ Nguyễn Bảo Sinh, nghe ông bàn chuyện “chó mèo” và tếu táo chuyện bát phố với nhiều chi tiết hài hước, li kỳ…

Nhà văn Nguyễn Huy Thiệp thường ngồi lặng lẽ ở một góc, lắng nghe và mỉm cười. Hỏi đến chuyện mình ông trả lời bâng quơ, trả lời mà như không trả lời, rồi ông lặng lẽ nhâm nhi li cà phê đặc quánh và quan sát, có khi chẳng biết nghĩ ngợi gì ông ngồi nhìn ra mông lung, gương mặt ông cũ kỹ, đen nhẻm đã hằn những dấu chân chim tuổi tác. Ông vẫn thế, luôn giản dị và có phần “lập dị” bởi vì ông dường như vẫn là con người nằm ngoài những quy cách, những sáo rỗng, những phồn hoa, ngay cả lúc ông có nhiều tiền hay ở đỉnh cao của danh vọng. Ngay cả thời điểm này, ở một quãng thời gian không dành cho sáng tạo, thì Nguyễn Huy Thiệp vẫn luôn nở nụ cười trên môi, chấp nhận thực tại với một nỗi mong cầu: cứ bình an và khỏe mạnh, chiều chiều đưa cháu nội đi học, rồi ngồi cà phê với ông Bảo Sinh, nếu rảnh thì ngồi đến tối rồi cả hai lại bách bộ bát phố cùng nhau. Nếu các con ông bận thì ông lại tiếp tục đón cháu nội về nhà để quây quần bên mâm cơm gia đình. Một tháng đôi lần, ông sang lò gốm quen ở Bát Tràng vẽ trên gốm, rồi nung, rồi lạch cạch thuê chở về Hà Nội bán tác phẩm của mình kiếm thêm đồng ra đồng vào đưa vợ.

Một đời văn, Nguyễn Huy Thiệp được coi là thành công vì đã đóng đinh tên tuổi trở thành một “hiện tượng” trên văn đàn Việt Nam. Thời điểm Nguyễn Huy Thiệp đang là một cái tên được nhắc đến ở nhiều cuộc trò chuyện, nhiều cuộc bàn luận, trở thành tâm điểm của báo chí, truyền thông, nhà ông lúc nào cũng có khách, bạn văn xa gần đến chật chỗ để sẻ chia, các phóng viên báo đài cũng tìm đến ngọn nguồn gia cảnh của nhà văn kỳ tài. Tôi vẫn nhớ có lần đến xin được phỏng vấn, đã gặp rất nhiều nhà văn nổi tiếng ở nhà ông. Nhưng dường như mọi thứ trong căn nhà ông chẳng có gì xáo trộn. Ông không tô thêm phấn son màu mè cho cuộc sống của mình. Thậm chí, mỗi lần khách khứa đến chơi, người vợ lam lũ tảo tần của ông bận rộn hơn khi cứ thêm việc nước nôi, cơm cháo thết đãi bạn văn của chồng.

Trong căn nhà ở Khương Hạ rộng rãi, đầy thiên nhiên, tuồng như mọi thứ đều cũ kỹ, kể cả những chiếc bát ăn cơm sứt sẹo, những đôi đũa tre đã mòn theo thời gian, những chiếc nồi bằng nhôm vung đã méo xẹo… Nhưng bữa cơm đạm bạc, cà pháo, con cá mà ngon đến lạ lùng. Ngon vì người vợ đảm đang của ông nấu bằng cả tấm lòng, ngon vì nhà văn Nguyễn Huy Thiệp thường không cầu kỳ trong ăn uống đã ăn ngon lành vài bát cơm thơm thảo. Và ngon bởi vì chúng tôi vừa ăn vừa được ông kể cho nghe những câu chuyện “ngoài lề” văn chương đầy thú vị. Nguyễn Huy Thiệp có tài nhớ và tài kể chuyện, có lẽ vì thế mà ông đã nhặt nhạnh đủ những câu chuyện ở đời sống để khéo léo đưa nó vào đấy. Chuyện nào cũng có một chút thật, một chút hư cấu, một chút ma mị, một chút tếu táo… Bởi vậy mà trong các truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp xuất hiện rất nhiều nghịch lý: Ở hiền chưa chắc đã gặp lành, đi tìm cái tốt đẹp thì gặp toàn những cái xấu xa, bỉ ổi, tìm thiện thì gặp ác… Nguyễn Huy Thiệp thường khai thác con người bằng cách khám phá nội tâm nhiều chiều, chằng chịt và đi vào cái cốt lõi chân - thiện - mĩ.

Nhiều người thích truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp và cũng nhiều học giả nhận định rằng, truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp đã làm nên một thứ văn học không phải để đáp ứng thói quen thưởng thức văn chương theo lối “thánh thư” mà cái nhìn dân chủ hóa của người kể chuyện ở đây chính là ở chỗ: người kể chuyện tin rằng, mình không phải mách nước cho ai, lên lớp cho ai, thậm chí ở nhiều chỗ đứng thấp hơn nhân vật và bạn đọc.
Tuy nhiên, kết thúc kỳ khởi sắc của truyện ngắn, sau tiểu thuyết Vong bướm, một thể nghiệm với chèo cổ, Nguyễn Huy Thiệp đã quyết định dừng hẳn nghiệp sáng tác ở tuổi 65. Tôi hỏi Nguyễn Huy Thiệp, liệu ông có “nuối tiếc” vì “phát ngôn” trên của mình, ông cười chia sẻ: không phải ông chán viết hay cạn ý tưởng bởi vì cuộc sống vẫn còn tiếp diễn với rất nhiều biến động, ông ngừng viết vì mọi cố gắng cách tân, đổi mới cuối cùng cũng chỉ đến được thế. Có lần ông cũng đã từng chia sẻ rằng: ông không có gì ân hận về đời văn của mình. Ông cũng đi được từ đầu đến cuối trong suốt 25 năm đổi mới, từ một tay không tên tuổi gì dần được coi là một trong những nhà văn gọi là có thành tựu trong nước và nước ngoài. Nhờ viết văn mà ông đi được bao nhiêu nước, được huân chương Văn học Nghệ thuật Pháp (2007), giải thưởng Premio Nonino, Italy (2008).

Mới đây, để sự nghiệp văn học của mình được “êm ấm”, ông đã quyết định ký hợp đồng chuyển giao toàn bộ tác phẩm cho Nhà xuất bản Trẻ sử dụng trong vòng 5 năm trị giá 500 triệu đồng. Các tác phẩm được ký tác quyền gồm 44 truyện ngắn và tuyển tập truyện nổi tiếng của nhà văn như: Tướng về hưu, Không có vua, Những bài học nông thôn, Những ngọn gió Hua Tát, tiểu luận Giăng lưới bắt chimvà 10 vở kịch trong đó có các tác phẩm như: Còn lại tình yêu, Nhà Osin, Nhà tiên tri... Trong thời hạn hợp đồng, ngoài khai thác hình thức sách giấy, Nhà xuất bản Trẻ còn được quyền khai thác tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp dưới các dạng sách nói, sách điện tử...

Bây giờ, cuộc sống của Nguyễn Huy Thiệp thực sự nhẹ nhõm, ông cảm thấy không phải phiền lòng, nỗ lực, trăn trở vì những trang văn. Dù chưa bao giờ, nói thì nói vậy, nhưng ông khó có thể bỏ bút hẳn để an tâm với tuổi già. Ông vẫn sáng tạo trong những thứ mình đang có, trên gốm, bằng hội họa. Đó là một cách sáng tạo khác đầy khó khăn mà ông vẫn phải mày mò để tìm cho mình một lối sáng tạo riêng. Hàng ngày, niềm vui của ông là đưa đón cháu nội. Người con trai cả của ông là họa sĩ Nguyễn Phan Bách có được gen “trội” của bố, nên đam mê nghệ thuật và đã tìm được một con đường đi của mình, dù chắc chắn anh sẽ phải chật vật và khó khăn nhiều trong thời buổi công nghệ này.

Tôi hỏi một câu cũ rích về dự định sắp tới của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp, ông trả lời tôi bằng câu chuyện khá dài dòng: Tôi là một nhà văn sinh ra ở nông thôn. Hồi còn bé, khi mới tập viết văn, ông ngoại tôi (vốn là nhà Nho) có kể cho tôi nghe một câu chuyện khiến tôi nhớ mãi. Câu chuyện như sau: Ở nơi kia cây cối xum xuê, con người thuần phác, có một đạo sĩ rất thánh thiện. Ông ta ngồi viết văn, dạy trẻ con học và tự mình gieo trồng để lấy cái ăn. Mọi người đều quý mến ông, luôn đến hỏi ý kiến ông về mọi việc và ông thường cho họ những lời khuyên rất chí thánh.
Cuộc sống của ông nghèo túng, ông chỉ trùm một cái chăn để che thân người. Khi ngồi làm việc, những con chuột hôi hám, quái ác vẫn thường chạy đến cắn rách cái chăn, chúng làm ông rất khổ sở bực mình. Thấy vậy, có một người đi qua thương tình bèn biếu cho ông đạo sĩ một con mèo để nó bắt chuột. Dân làng vốn thương ông nên thương luôn con mèo, họ vẫn thường mang sữa đến cho con mèo uống. Một ngày kia, có một bà hành hương giàu có nghe tiếng thơm nhân đức của ông đạo sĩ bèn mang đến tặng cho ông đạo sĩ một con bò sữa để nuôi con mèo. Dân làng thấy vậy mới làm cho con bò một cái chuồng để nó có chỗ ở khi mưa khi nắng.
Nhưng bò có nhà mà đạo sĩ lại không có nhà! Để thế sao được?”- Dân làng nói với nhau như thế và họ xúm lại làm cho ông đạo sĩ một cái am nhỏ để ở. Từ ngày ấy, ông đạo sĩ không còn nhiều thời giờ để tu niệm và viết văn nữa, ông phải bận rộn để nuôi con bò, con bò lấy sữa nuôi con mèo, còn con mèo đi đuổi lũ chuột. Thấy ông đạo sĩ bận rộn không có thời giờ tu niệm và viết văn như trước, dân làng tốt bụng lại gửi đến cho ông đạo sĩ một người đàn bà để nuôi con bò. Thế là vị đạo sĩ đã có tấm vải che thân, đã có con mèo bắt chuột, đã có con bò cho sữa, lại có cả người đàn bà săn sóc cho cuộc đời mình.
Vị đạo sĩ không còn giữ được sự yên ổn ở trong lòng mình. Ông ta có hết cả rồi, ông ta trở nên đầy đủ như một phú ông. Ông ta lấy người đàn bà làm vợ. Ít lâu sau, ông ta bắt đầu hay cáu gắt, hay văng tục và nói nhảm nhí, ông ta còn uống rượu, đánh người và đuổi theo các cô gái bằng tuổi con mình. Con đường hạnh tu của ông đạo sĩ đến đây chấm dứt. Tôi không hi vọng viết lại được câu chuyện của ông ngoại tôi theo một kết thúc khác nhưng quả thật tôi cũng thích có những vị đạo sĩ vừa viết văn được, vừa có chăn ấm, vừa có mèo, vừa có bò, lại vừa có người đàn bà hạnh phúc của mình. Thượng đế anh minh vẫn ban cho cuộc sống rất nhiều phép màu không ai biết được!