Đa số chuyện ông Vương Trí Nhàn ghi trong Nhật ký văn nghệ lại không phải chuyện chuyên môn, chủ yếu là chuyện nhân cách. Văn nghệ chỉ như cái cớ, trở nên mờ nhạt, và nhân cách của một số nhà văn bị đánh giá theo lối “vô bằng cớ” và méo mó như là mục đích ông nhắm tới với sự cay nghiệt của ngòi bút.
NHÀ PHÊ BÌNH VÀ CHUYỆN NGỒI LÊ ĐÔI MÁCH
NGUYỄN HÒA
Kỳ 2
Đọc Nhật ký văn nghệ của Vương Trí Nhàn, rất khó tìm thấy trong đó dấu ấn của sự nhân ái, độ lượng, sẻ chia. Hầu như gặp ai, đến đâu, nghe hóng ở đâu,… ông cũng chỉ xăm xăm tìm cái xấu, bình luận theo hướng thiếu tích cực. Hầu như những người ông đã gặp, các sự kiện, vấn đề ông “nghe nói”, nghe “kể, nói, bảo” rồi ghi lại trong Nhật ký văn nghệ đều xấu xí, dị hợm, bất tài, hoặc ham hố quyền lực, đang thực hành mưu mô. Ông cũng không ngần ngại nhắc lại ngôn từ miệt thị của một số người nói về người khác (nếu đúng là có?), như: “bọn Nguyễn Văn Lưu, Bùi Công Hùng, tởm thật” (lời Phương Quỳnh), “bọn thằng Duy đại diện Văn nghệ ở Sài Gòn nó không thích Chế Lan Viên” (lời Nguyên Ngọc), “đám Tô Hoài, Nam Cao, sở dĩ họ rất khoái cách mạng, vì cách mạng mang lại cho họ cái địa vị mà họ chưa có” (lời Nguyễn Đăng Mạnh), “Trần Đình Sử nhận xét, bọn Văn nghệ bây giờ dưới sự lãnh đạo của Hữu Thỉnh còn kém cỏi, vô trách nhiệm hơn báo Văn nghệ hồi Đào Vũ”,… Quan ngại hơn, đa số chuyện ông Vương Trí Nhàn ghi trong Nhật ký văn nghệ lại không phải chuyện chuyên môn, chủ yếu là chuyện nhân cách. Văn nghệ chỉ như cái cớ, trở nên mờ nhạt, và nhân cách của một số nhà văn bị đánh giá theo lối “vô bằng cớ” và méo mó như là mục đích ông nhắm tới với sự cay nghiệt của ngòi bút. Điểm qua một số đánh giá của Vương Trí Nhàn hoặc của người khác (mà không rõ chính xác đến mức nào, vì chủ yếu ông nghe kể, nghe nói?) về một số văn nhân được đề cập trong Nhật ký văn nghệ:
- “Cái ông Thi này căn bản rất ích kỷ. Ông ta có yêu ai bao giờ đâu. Một tay bẻ hết mấy cành phù dung. Ông ta diệt tạp chí chuyên về văn học nước ngoài rồi, lại còn sẵn sàng diệt trường Nguyễn Du nữa ấy chứ. Bây giờ chung quanh toàn những Kim Lân, Thợ Rèn thì còn được việc gì… Đại hội nhà văn Việt Nam cuối 1989 đánh dấu một bước ngoặt trong đời hoạt động của Nguyễn Đình Thi. Dù rất muốn, ông không thể cố đấm ăn xôi tại chức mãi mà buộc phải chính thức chuyển giao vai trò lãnh đạo Hội cho một nhóm trẻ hơn thuộc thế hệ kế cận. Nhưng, đó không phải là thất bại. Sau Đại hội, với kinh nghiệm của một nhà chính trị chuyên nghiệp, rất dân tộc mà cũng rất hiện đại, ông vẫn tiếp tục thao túng ban lãnh đạo Hội, tận diệt những ảnh hưởng có thể có của Nguyên Ngọc, vì biết rằng nếu tinh thần Nguyên Ngọc thắng nghĩa là quá khứ của mình sẽ bị mang ra xét đoán lại… Nguyễn Đình Thi - hay là chuyện quan trường văn nghệ; ông quan giết chết dần người nghệ sĩ trong cái xác người sinh viên muốn lập thân”.
- “Nói chung Khải là người quá nhạy, cứ nghe cánh Nguyễn Đình Thi dọa cho mấy câu, thế là lại dao động, Nguyên Ngọc lại phải lên dây cót thêm… Tôi nghĩ, ông Khải không hết mình trong mọi chuyện, một phần vì bỏ việc tổ chức còn sáng tác, chứ Nguyên Ngọc ngoài việc ấy ra, chả có việc gì khác!... cách tồn tại của Nguyễn Khải: bắt đầu bằng sự căm giận cá nhân; luôn luôn sắc sảo, chạm vào khuôn khổ mà không bao giờ mắc nạn vì không bao giờ ra ngoài khuôn khổ; viết cho mọi người chứ không phải cho chính mình; rất phù hợp với cách mạng trong cái vẻ ngoài thích tìm tòi thích đặt vấn đề. Công thức tóm tắt là một ngòi bút phức tạp trong cái giới hạn của sự đơn giản… Rồi tôi lại nghĩ, Nguyễn Khải nói thế, chắc để bao che cho thói cơ hội và sự trở mặt trắng trợn của mình?”.
- “Nói chung, Nguyên Ngọc nhận xét Chế Lan Viên giỏi biến báo lắm, mà cả ông Trần Độ cũng nhận xét vậy. Gặp Trần Độ ở Sài Gòn, Chế Lan Viên nhận ngay tôi là người giáo dở. Tôi ủng hộ Đào Vũ về báo Văn nghệ, nhưng tôi không trao quyền cho hắn làm tổng biên tập, mà chỉ làm quyền thôi, thế là giáo dở chứ gì. Tôi với Nguyên Ngọc giận nhau, nay tôi lại ủng hộ anh ấy về thay”.
- “Trong các buổi họp của Hội Nhà văn, thấy có tin đồn dai dẳng nói là ông Vũ Tú Nam, Tổng thư ký, đang xin từ chức. Tin đồn chắc hẳn là có ác ý, là muốn đánh vào ông Nam. Nghe nói lời đồn lan rộng đến mức trong một buổi họp người ta phải nêu ra và bảo nhau rằng đừng có góp phần lan truyền tin đồn đó nữa. Phản ứng của Vũ Tú Nam về chuyện này? Chắc chắn là ông rất buồn. Một người lõi đời về tổ chức như ông Nam hiểu rằng như thế là người ta không ủng hộ ông nữa. Thế nhưng ai mà thương ông được. Một sự bảo thủ dịu dàng - trong những ngày qua, trước đại hội, ông ta có một lập trường như vậy. Trong sự thản nhiên của ông, có một chút gì như là cơ hội nữa: cho mọi người đánh nhau, ta ở giữa có lợi”…
Rồi nữa là các đánh giá ngoài văn chương, có tính miệt thị, thiếu bóng dáng văn nghệ, chỉ có bóng dáng của con người, đại loại: “Nguyễn Kiên Giang không hề biết mình là loại người gì”, “Vũ Khiêu toàn nhận định nhăng nhít. Phan Huy Lê ba mươi năm nay không viết gì (đúng là con nhà Phan Huy Ích, cơ hội qua ngày). Hà Văn Tấn như con mọt sách, cũng không được việc gì hết”, “Mẹ Thành chúa cơ hội thì lúc nào cũng mời mọc “cái này để mời anh Linh đi xem ạ!”. Giờ nghỉ, thấy ông Linh ra, Hồ Ngọc phải tránh đi, nhưng bọn Lưu Quang Vũ, Hoàng Quân Tạo cùng xô đến... Vũ dám làm tất cả các việc mà Vũ vẫn chế giễu”, “Nguyễn Tuân hay là cuộc đi tìm chỗ đứng. Tô Hoài hay là sự lươn khươn lúc đi với văn học nói mình là cách mạng, lúc đi với cách mạng nói mình là nhà văn. Xuân Diệu - người vợ lẽ chịu nép một bề, cốt để tồn tại… Tế Hanh - một thứ dây leo, Nguyễn Xuân Sanh ăn bám. Bùi Hiển - tiến trình đi ngược chiều lịch sử, sự trở lại của cái địa phương ngớ ngẩn. Hữu Mai, Hồ Phương - các cán bộ tuyên huấn tưởng có thể đẻ ra một thứ văn chương mới”. Đánh giá về người nào đó qua vài ba chữ (dù là đánh giá của người khác) cũng không sao nhưng với nhà phê bình, đánh giá phải được bảo đảm bằng lập luận chặt chẽ, dẫn chứng cụ thể, diễn giải nghiêm túc,.. để chứng minh thế nào là “nhăng nhít”, “cơ hội”, thế nào là “ăn bám”, “vợ lẽ chịu nép một bề, cốt để tồn tại”, “một thứ dây leo”… Nghĩa là, căn cứ vào hiện tượng, nhà phê bình có thể đưa ra giả thuyết về bản chất sự kiện - con người; nhưng đó là kết quả của một quá trình phân tích, luận giải vừa chi tiết, vừa khái quát, và luôn ý thức đó là giả thuyết, chứ không phải là kết luận cuối cùng, duy nhất đúng. Đáng tiếc, nhiều đánh giá về nhà văn trong Nhật ký văn nghệ lại ít liên quan văn chương, mà chủ yếu liên quan nhân cách, và dường như nhà phê bình cho rằng, chỉ cần buông mấy chữ là xong?
Sống với làng văn nhiều năm nên tôi biết, ngoài lúc gặp nhau để bàn chuyện công việc hay tâm sự riêng tư, mỗi khi nhà văn, nhà thơ tụ tập để hàn huyên thường nói chuyện tầm phào, tào lao rôm rả. Đôi khi cũng có vị nói như để “trút hận”, hoặc bới móc, nói xấu (như cách nói bây giờ là “đem đồng nghiệp ra làm món nhậu”!) nhưng thường là bông phèng cho vui. Kẻ viết bài này do ham chuyện, đôi khi xăng xái tham gia cốt để đùa nghịch, trêu bạn bè. Nên có lần trước khi giải tán, mấy anh em vừa ngồi với tôi đã bảo: “Tay nào ghi lại mấy chuyện vừa rồi để đăng báo thì khối thằng chết!”. Nhưng chẳng ai ghi lại, cũng chẳng có ai hong hóng nghe rồi ghi nhật ký để mấy chục năm sau công bố. Quan hệ với nhà văn nên hiểu, nên chia sẻ với sự hồn nhiên, đôi khi như cảm tính của họ. Nhà phê bình muốn ghi chép “cho đời sau” thì mấy chuyện bông lơn, ý kiến đưa ra vào lúc nhà văn “chém gió” cần chọn lọc, khảo sát, kiểm tra cẩn thận, có đối chiếu, có bằng cớ,… không phải nghe gì ghi nấy; cũng chỉ nên ghi lại những gì liên quan tác phẩm, tác giả, không nên đề cập đến nhân cách. Vì uy tín của nhà phê bình được tạo lập chí ít qua việc anh ta tiếp cận tác phẩm, tác giả thế nào, không phải vì anh ta đánh giá nhân cách của nhà văn ra sao. Ghi chép thiếu cẩn trọng, chỉ chăm chắm mò tìm điều xấu xí, dị hợm, hoặc ý kiến bới móc, suy diễn tiêu cực,… để công bố có thể sẽ làm méo mó vấn đề - sự kiện, xúc phạm người được đề cập - nhất là người đã khuất, vì họ đâu còn khả năng tự bảo vệ khi nhân cách của họ bị bình luận, suy diễn sai lạc. Quan niệm công việc của nhà phê bình là bàn luận về văn chương chứ không nhằm đánh giá, dự đoán nhân cách nhà văn nên tôi tò mò muốn biết: Giả sử nhà phê bình nào đó nhận xét ông Vương Trí Nhàn có một trong các phẩm chất: “cơ hội, trở mặt trắng trợn; căn bản rất ích kỷ, có yêu ai bao giờ đâu; có cái chất của cường hào, các ông chủ thực sự ở nông thôn; định buôn to; là điếm; là gắp lửa bỏ tay người, đầu cơ chính trị thượng hạng; dám làm tất cả các việc vẫn chế giễu; không hề biết mình là loại người gì; nhận định nhăng nhít; con mọt sách, không được việc gì hết; vợ lẽ chịu nép một bề, cốt để tồn tại; dây leo; ăn bám” thì ông sẽ phản ứng ra sao?
Tóm lại, đọc Nhật ký văn nghệ của ông Vương Trí Nhàn, tôi thấy văn bản này như là nơi để nhà phê bình phô bày nhiều suy nghĩ, đánh giá nhân cách của nhà văn mà tác phẩm phê bình không thể chuyển tải công khai? Riêng về điều ông viết: “Cả cái nước này hôm nay không biết cách sống, cách làm việc” thì tôi đồ rằng ông rất tin mình là người biết cách sống, biết cách làm việc ở đẳng cấp rất cao nên mới có bản lĩnh, sự tự tin - nếu không nói là ngạo mạn, để nhận xét “cả cái nước này” như thế. Nếu ý kiến của tôi không tương xứng với ông thì phải chăng, trong đoạn đánh giá của ông Vương Trí Nhàn về một bài viết của Bằng Việt: “Cảm thấy Bằng Việt hiểu mình hoàn toàn đứng cao hơn thiên hạ một cái đầu, tỏ thương hại những ai không biết nghĩ như mình. Lối nói bề trên mang lại cho hình ảnh tác giả hiện lên sau bài viết một vẻ sang trọng giả tạo” thì chỉ cần thay “Bằng Việt” bằng “Vương Trí Nhàn” là có thể nhận diện được con người của ông trong “Nhật ký văn nghệ”?
