Theo quan điểm xã hội chủ nghĩa thực sự, Gorky không đồng ý Tolstoy rằng điều không tưởng đạt được tốt nhất bằng cách tự hoàn thiện bản thân. Theo ý kiến của ông, lập luận ấy sẽ chỉ có ý nghĩa nếu mọi người sinh ra đều có cơ hội bình đẳng,
Sự khác biệt không thể hòa giải giữa những người khổng lồ như Lev Tolstoy và Maxim Gorky giúp chúng ta hiểu rõ hơn về con đường trồi trụt của Nga trong thế kỷ 20 – theo tác giả một bài trên cổng điện tử Big Think của Mỹ. Cũng theo ý kiến của tác giả này, mặc dù các tác phẩm của hai cây đại thụ không thể cứu đất nước của họ khỏi những tai họa chính trị, nhưng vẫn có thể hy vọng rằng các tác phẩm ấy sẽ định hướng cho sự phát triển của nhân loại trong tương lai.
Đối với giới trí thức Nga, bị tước đi cơ hội
bày tỏ sự lo lắng của mình theo một cách khác, văn học được coi như một diễn
đàn để thảo luận về các vấn đề xã hội và chính trị. Mặc dù trên thực tế hầu hết
các nhà văn đều muốn làm cho thế giới trở nên tốt đẹp hơn, nhưng mỗi người đều
thể hiện điều không tưởng cụ thể của mình.
Khi hầu hết các chế độ quân chủ ở
châu Âu được thay thế bằng các nền dân chủ lập hiến, thì nước Nga vẫn nằm
dưới ách thống trị của chế độ chuyên quyền. Các nhà tư tưởng Nga không thể nói
trước công chúng, vì vậy trong nỗ lực tìm cách cải thiện xã hội hiện đại, họ đã
chuyển sang dùng bút, giấy và máy in. Kết quả của những nỗ lực chung của họ,
cái gọi là trường phái xã hội học đã hình thành. Sách từ thời kỳ ấy hiếm khi được
viết đơn giản chỉ để giải trí. Tác giả của chúng đã chẩn đoán các căn bệnh xã hội
và cố gắng đưa ra một phương pháp chữa trị khả thi.
Bước đầu tiên trong quá trình này hóa ra
là dễ dàng nhất. Vào thời điểm đó, so với châu Âu, thậm chí ngay cả với
Hoa Kỳ mọi điều vẫn còn chưa chín muồi, hình thức điều hành của Nga bị coi là lạc
hậu và vô giá trị. Tất cả quyền lực đều thuộc về một người, mà sự lựa chọn
không dựa trên tài năng và kỹ năng của cá nhân ấy, mà dựa trên dòng máu. Người
dân Nga bị chia thành một hai nhóm không cân xứng: nhóm nhỏ gồm những quý tộc
giàu có một cách khó hiểu và nhóm thứ hai bao gồm một số lượng lớn hơn nhiều là
những người nghèo khổ. Trước khi được giải phóng vào năm 1861, nhiều người
trong số những người nghèo này là nông nô và thậm chí không có các quyền cơ bản.
Tuy hầu hết các nhà tư tưởng Nga gặp nhau ở
chỗ đất nước họ rất cần sự thay đổi, nhưng họ đã đưa ra các giải pháp khác
nhau, thường là mâu thuẫn. Trong bài báo “Cuộc đụng độ của điều không tưởng”,
Giáo sư Hugh McLean – một học giả Nga và Slav, đã minh họa quan điểm này bằng
cách so sánh những điều không tưởng của những bậc thầy tư tưởng có lẽ ngang
nhau: nhà văn Lev Tolstoy và nhà hoạt động chính trị Maxim Gorky. Sự đối lập
không thể cưỡng lại giữa quan điểm của hai nhân vật sừng sững này giải thích
cho sự phát triển bị
Không tưởng của Tolstoy
McLean bắt đầu xem xét điều không tưởng của
Tolstoy với một sự thật mà nhiều người đã nhận thấy trước đây: “Khả năng phê
phán của tác giả, khả năng nhìn ra những sai sót trong lý luận của người khác,
hóa ra mạnh hơn vô hạn so với khả năng hình thành hệ thống quan điểm tích cực của
chính mình”. Tolstoy đã viết nhiều cuốn sách và hàng trăm luận thuyết về sự bất
mãn với trật tự xã hội – từ lạm dụng rượu và ma túy đến nghèo đói bất tận –
nhưng thường không tìm ra câu trả lời thuyết phục cho những câu hỏi được đặt
ra.
Mặc dù Tolstoy luôn quan tâm đến những câu
hỏi nghiêm túc, tác phẩm của ông chỉ bộc lộ tính chất không tưởng một
cách rõ rệt vào cuối sự nghiệp viết văn của mình. Các tác phẩm của thời kỳ này,
bao gồm các tiểu luận “Lời thú tội” và “Vương quốc của Chúa ở bên trong bạn”,
cũng như cuốn tiểu thuyết cuối cùng của Tolstoy “Phục sinh”, nổi bật lên tính
cách giáo lý và chủ đề Cơ đốc giáo. Thoát khỏi trầm cảm nhờ sự thức tỉnh về tôn
giáo, nhà văn đã chọn bất bạo động là con đường khả thi duy nhất dẫn đến hòa
bình và công lý.
Tin rằng tất cả mọi người xét về bản chất
đều tốt, Tolstoy đã đổ lỗi cho nền văn minh và các thể chế thối nát của nó là
nguyên nhân cho tất cả những điều xấu xa. Tự cho mình là một người sùng đạo sâu
sắc, chí ít ra văn hào vẫn tránh xa nhãn mác này. Từ chối tôn giáo có tổ chức
và việc tôn kính các vị thánh, văn hào đã giải thích Đức Chúa Trời là một hình ảnh
biểu tượng của tình yêu và khẳng định rằng một điều không tưởng sẽ được tạo ra
vào thời điểm mọi người đàn ông, phụ nữ và trẻ em trên hành tinh này tin vào sự
thôi thúc cơ bản của con người.
Từ quan điểm kinh tế xã hội, điều không tưởng
của Tolstoy chỉ có thể thành hiện thực thông qua quá trình phát triển chứ không
phải quá trình tiến hóa. Nếu giả như mỗi cư dân trên Trái đất yêu nhau không vụ
lợi, thì không cần biên giới hay quân đội để bảo vệ họ. Các cư dân cần tuân thủ
các thể chế của nền văn minh – theo ý kiến của Tolstoy – đó là điều không cần
thiết và không thể chấp nhận được; và các thành phố sẽ tự tan rã. Sau đó, tất cả
mọi người sẽ định cư ở nông thôn, nơi họ sẽ cày bừa, tham gia vào các hoạt động
xã hội và cống hiến hết mình cho sự hoàn thiện về mặt tinh thần.
Câu trả lời của Gorky
Mặc dù Maxim Gorky được biết đến rộng rãi
và nổi tiếng ở Nga, ông còn xa mới đạt tới tiếng tăm toàn cầu của Tolstoy. Vì vậy,
Gorki phải trình bày quan điểm của mình chi tiết hơn. Gorky sinh năm 1868. Ông
bắt đầu sự nghiệp với những câu chuyện mang âm hưởng xã hội. Ông là một trong số
ít tác giả đóng vai trò tích cực trong Cách mạng Nga, trở thành đồng minh và cố
vấn của con người uyên bác Vladimir Lenin và chính phủ Bolshevik của ông này.
Gorky không chỉ đưa ra một tầm nhìn khác
trên cơ bản về những điều không tưởng, mà còn cả những phương tiện để đạt được
điều đó. Lập luận rằng giai cấp công nhân Nga đã phải chịu đựng quá lâu, ông đồng
ý với Lenin hiện trạng đó cần phải bị phá hủy, kể cả bằng vũ lực. Ngay cả khi
các chủ đất và quý tộc lúc này lúc khác đe dọa trả thù để duy trì quyền lực,
Gorky vẫn không thấy sự hấp dẫn trong việc trả nợ cho họ một xu nhỏ.
Theo quan điểm xã hội chủ nghĩa thực sự,
Gorky không đồng ý Tolstoy rằng điều không tưởng đạt được tốt nhất bằng cách tự
hoàn thiện bản thân. Theo ý kiến của ông, lập luận ấy sẽ chỉ có ý nghĩa nếu mọi
người sinh ra đều có cơ hội bình đẳng, điều này chắc chắn không phải là trường
hợp của nước Nga thế kỷ 19. Trong khi đồng ý với Tolstoy rằng nhiều thể chế xã
hội đã suy tàn và không hoạt động, ông vẫn tin rằng chúng có thể được sửa chữa.
Trong bài báo công bố vào năm 1909 “Sự hủy
diệt của nhân cách”, Gorky mô tả Tolstoy và Fyodor Dostoevsky – người đương thời
với ông là “những thiên tài vĩ đại nhất của vùng đất nô lệ”: “Họ nói với cùng một
giọng: ‘Hãy kiên nhẫn’, ‘Đừng chống lại cái ác bằng bạo lực’. Tôi không biết
trong lịch sử nước Nga có thời điểm nào khó khăn hơn thời điểm này và tôi không
biết có khẩu hiệu khác lay động con người hơn khi dám tuyên bố đối mặt với cái
ác, tham gia vào cuộc chiến đấu cho mục đích của mình.
Điều không tưởng của Gorky
Quan điểm của Gorky – theo McLean là “một
lý tưởng xã hội chủ nghĩa ít nhiều chuẩn mực tồn tại ở nhiều trí thức Nga”. Đó
là một thế giới mà tư liệu sản xuất thuộc về người lao động chứ không thuộc về
người sử dụng lao động, nơi tài sản tư nhân bị xóa bỏ phần lớn; thế giới mà các
quyết định của chính phủ được thông qua bằng phổ thông bầu phiếu hoặc bởi các đại
biểu nhân dân – những người chăm sóc lợi ích của quần chúng; và thế giới ấy là
nơi việc giáo dục và khai sáng sẽ phải được suy nghĩ lại để truyền cho học sinh
ý thức vững vàng về trách nhiệm xã hội.
Đồng thời, Gorky còn đặc biệt ở chỗ ông
không trở thành vật hy sinh của chủ nghĩa bè phái đang chia rẽ các đảng xã hội
chủ nghĩa theo khuynh hướng trên khắp nước Nga vào thời điểm đó. Cho đến khi những
người Bolshevik còn chưa xây dựng nhà nước độc đảng của họ, ở Nga vẫn tồn tại
hàng chục tổ chức xã hội chủ nghĩa, và mỗi tổ chức đều thu hút mọi người bằng
cách đọc của riêng mình về Karl Marx. Hiểu rằng tất cả những người theo chủ
nghĩa xã hội đều phấn đấu cho một mục tiêu chung và chỉ khác nhau về phương thức
đạt được mục tiêu đó, Gorky đã nỗ lực vì sự thống nhất thông qua một cuộc đối
thoại văn minh.
Tuy nhiên, trong tất cả các biến thái của
chủ nghĩa xã hội, Gorky dường như thích chủ nghĩa Bolshevik hơn. Trong những
năm trước cách mạng, nhà văn đã hào phóng ủng hộ đảng trong những lúc khó khăn,
thậm chí còn tổ chức các cuộc họp tại nhà riêng để rèn giũa những người cách mạng
có ý thức từ những người công nhân và phụ nữ. Gorki cũng đóng một vai trò quan
trọng trong phong trào xây dựng niềm tin vào Đức Chúa Trời, khi những người
tham gia phong trào này cố gắng minh chứng những người Bolshevik cũng có niềm
tin tương tự vào thiết chế xã hội mới như Nhà thờ Chính thống Nga đã từng làm.
Gorky- trước hết là một trí thức được giáo
dục kinh điển, và chỉ sau đó mới là một người cộng sản nhiệt thành. Do đó một vực
thẳm sớm mở ra giữa Gorky và những người Bolshevik khác, chính vì nền tảng giáo
dục mà nhà văn nhận được. Nếu Lenin, Leon Trotsky và Joseph Stalin hình dung
nhà nước cộng sản như một hình thức chính quyền hoàn toàn mới, khác hẳn phương
Tây, thì Gorky-không nghi ngờ gì-không khỏi thán phục các nước châu Âu-những
quốc gia được coi là đỉnh cao của sự phát triển nhân loại, văn minh và mục tiêu
cuối cùng của quá trình chuyển đổi chính trị của Nga.
Sự va chạm nhau của những điều không
tưởng
Nhưng nếu Gorky chỉ ra những khuyết điểm của
chủ nghĩa Tolstoy, thì chính Tolstoy – dù vô thức và gián tiếp – cũng đã chỉ ra
những khuyết điểm trong thế giới quan của Gorky. Mặc dù tác giả của “Chiến tranh
và Hòa bình” và “Anna Karenina” chưa bao giờ mô tả về tương lai độc tài của nước
Nga một cách chi tiết như Dostoevsky đã miêu tả trong truyện vừa “Ghi chú từ
lòng đất”, Tolstoy dẫu sao vẫn hiểu được sức nóng của những dục vọng dẫn đến sự
ra đời đẫm máu của Liên bang Xô viết, và sau đó là sự phát triển chậm chạp cùng
sự sụp đổ đau đớn của nó.
Tolstoy biết rằng để chủ nghĩa xã hội
không tưởng có thể hoạt động, các công dân của nó không buộc phải hợp tác cùng
nhau. Để một thử nghiệm như vậy thành công, những người tham gia dường như sẽ cần
phải có trải nghiệm sâu sắc cá nhân và được tham gia vào việc thực nghiệm ấy
theo ý muốn của riêng họ. Ngoái nhìn lại hàng triệu triệu công dân Xô Viết – những
người đã chết vì đói, vì chiến tranh và vì sự đàn áp – không thể phủ nhận rằng
thiệt hại từ thể chế theo chủ nghĩa Lenin đã lớn hơn rất nhiều những lợi ích mà
thể chế mang lại.
Nhưng tuy vậy, trong cách tiếp cận của
Tolstoy chắc chắn là tốt hơn về phương diện lý thuyết, thì nó lại không thực tế
và thậm chí có phần ngây thơ. Ví dụ, cho dù Tolstoy có nói về sức mạnh của tình
yêu một cách thi vị đến đâu, McLean cũng không bao giờ tìm thấy bằng chứng nhận
thức luận cho các giả thuyết của ông. McLean viết: “Tolstoy tìm thấy thứ luật
khắc sâu trong trái tim ông, và kết luận rằng thứ luật ấy phải có trong mỗi
chúng ta”. Với sở thích xem xét nội tâm, Tolstoy đã không đánh giá hết tầm quan
trọng của những biến đổi xã hội, và lý thuyết kinh tế của ông là một kế hoạch
không hoàn chỉnh và do đó vô dụng.
Tuy nhiên, thay vì chỉ trích giới trí thức
Nga về cái chết và sự tàn phá đã gây ra do sự bất đồng giữa họ, chúng ta nên biết
ơn về sự nghiêm túc mà những người này tiếp cận các vấn đề của xã hội họ. Nhiều
người trong số họ đã sẵn sàng đi đến cùng và đứng lên bảo vệ chính kiến của mình
dù họ có thể bị tẩy chay, bị bỏ tù hoặc thậm chí bị giết chết. Mặc dù các tác
phẩm của họ không cứu được nước Nga trong thế kỷ 20, nhưng người ta có thể hy vọng
rằng những công trình ấy vẫn sẽ đóng vai trò định hướng cho sự phát triển của
nhân loại trong tương lai.
TÔ HOÀNG (chuyển ngữ)
