Nữ sĩ Louise Gluck, giải Nobel văn chương 2020, vừa
qua đời ngày 13/10 tại Mỹ, ở tuổi 80. Xin giới thiệu một tiểu luận về thơ của nữ
sĩ Louise Gluck, như sự tưởng nhớ.
Thơ là phong cách của tư tưởng
LOUISE GLUCK
Thiếu chúng ta thế giới vẫn hoàn chỉnh. Một sự thật
không thể khoan thứ. Nhà thơ đáp lại bằng cách nổi loạn, muốn chứng tỏ rằng
không phải thế. Do lòng tự trọng bị tổn thương, niềm tự hào ương ngạnh hoặc nhu
cầu tuyệt vọng, nhà thơ kinh niên tranh cãi với sự thật, và một điều kinh ngạc
xảy ra: một sự thật khác được tạo nên, giống như một thành tố mới có phần đối
nghịch với điều không thể khoan thứ. Một giọng không thể xoá bỏ, dù không tác động
gì tới vũ trụ tới nhân sinh, nhưng làm thay đổi sâu sắc kinh nghiệm của chúng
ta về vũ trụ ấy cũng như về thế giới những quan hệ nhân sinh. Đối với tất cả
cái gì là cô đơn nhất trong các bản chất của chúng ta, nó là người bạn đồng
hành nâng dắt.
Văn chương, một từ khủng khiếp. Nó thiếu hoàn toàn cảm
giác về sức sống quyết liệt của giọng. Như một sự trừu tượng hóa, nó biến thành
một cái gì đó hồn lìa khỏi xác, một điều đã giải quyết xong, trơ ì và xa cách.
Trong khi đó thơ cất lên từ trang giấy lại năng động diệu kỳ: quyến rũ, đòi hỏi,
cay đắng, thông tuệ. Nó không cất lên từ quá khứ mà từ ngay hiện tại.
… Thật thú vị khi biết được đôi điều về phẩm chất ấy,
bởi vì bài thơ, bất kể nội dung nó nói gì, sống sót không nhờ nội dung mà nhờ
giọng nói. Nói giọng là tôi muốn chỉ cái phong cách (style) của tư tưởng, cái
đó không hoàn toàn giống như phong cách của lời nói: – những sự ghép mượn, những
điệu bộ thành thói quen… Chúng tôi nhờ cậy vào khái niệm giọng (voice) với tất
cả những bất túc của nó; ít nhất thì nó cho ta nghĩ tới âm thanh của một hiện hữu
chính cống. Dù cho âm thanh ấy có thể dựa vào cách nói thực sự của nhà thơ, nó
cũng không phải là bản sao của cách nói. Giọng nói có quyền tự do trích ra, nhấn
mạnh, bỏ qua cái gì nó muốn, tự do xuất phát từ những điều kiện mà thế giới thực
tại không bao giờ sản sinh ra một cách đúng hệt; không giống như lời nói, nó
không chứa đựng một áp lực xã hội tức thời, bởi vì kẻ mà nó cố gắng làm cho hiểu
được thì chưa hiện hữu. Bài thơ muốn tạo ra con người đó, trước tiên ở nhà thơ,
sau đó ở người đọc.
Như vậy, sự trung thành của nó không phải là với thực
tại bên ngoài: nó không cần cung cấp một bản sao của cái bên ngoài, hay của những
quan hệ xã hội. Chính vì thế mà thời gian thường sẵn sàng đưa đến ý nghĩa chính
trị nhiều hơn cho các tiểu thuyết phi chính trị: chẳng hạn những tiểu thuyết lãng
mạn thế kỷ 19 đã không nhất thiết được coi là những phát biểu mang tính chính
trị, chúng trở thành những phát biểu như thế là dưới ánh sáng của tinh thần
đương đại sẵn sàng chính trị hóa các mối quan hệ nam nữ. Đối với nhiều người đọc,
tiểu thuyết dường như dễ hiểu hơn một cách lạ thường, vì họ bị tính độc lập của
bài thơ đánh đố, cũng như bị đánh đố bởi tính đích thực dễ làm nản lòng của giọng.
Sự tin tưởng rằng các bài thơ tất phải là tự nguyện của tác giả (bởi chúng
không mô tả) bắt đầu từ đây, nó nằm trong niềm tin của người đọc rằng cái thật
và sự thật (the truth) đồng nghĩa với nhau.
Các bài thơ là tự nguyện nhưng đã được gạt bỏ những dấu
hiệu bề ngoài của biên niên và bình luận, sự liên tục thay nhau của giai thoại
và phụ họa. Hơn nữa, phần chính yếu của tác phẩm có thể thay đổi và phát triển,
ít theo phản ứng đối với đời sống bằng theo phản ứng đối với những khám phá trước
đó của nhà thơ, hoặc là với những khám phá của các nhà thơ khác. Nếu một bài
thơ được khuyếch đại một cách có chọn lọc như thế, hững hờ với sự thật như thế,
khiến nó dường như khó nắm bắt, thì chúng ta phải nhớ rằng điều nó quan tâm tới
không phải, hoặc không đơn giản là ghi lại cái thật mà là tiếp tục tạo nên cảm
giác đắm chìm trong cái thật. Và nếu như, trong sự cố gắng để giải phóng mình
khỏi cái tôi giam hãm, cái nhìn của nhà thơ hướng ra bên ngoài, thì nó cũng nhắm
vào cái gì ràng buộc hoặc lôi cuốn nó.
Những sự lựa chọn ấy tạo nên một chân dung. Ở chỗ cái
nhìn dừng lại, thì giọng hay lời đáp bắt đầu. Nhà thơ luôn cảnh giác với những
gì xảy ra tiếp sau đó, kháng cự lại giáo điều và thời trang, kháng cự lại nguy
cơ còn lớn hơn của niềm tin riêng, niềm tin ấy phải bị nghi ngờ vì nó có vẻ giống
như giáo điều.
Những bài thơ làm ta cảm động, thì ta phải bị chúng
lôi cuốn như sắt bị nam châm hút. Điều gì khiến việc đó có thể xảy ra, đâu là
những đặc trưng của các giọng đầy sức sống có năng lực cười nhạo đá xanh và giấy
trắng? Tôi nghĩ không phải bởi chúng đẹp hay nói lên sự thật. Trong hai yêu cầu
ấy, thoạt nhìn thì cái thứ hai có vẻ lớn lao hơn và dễ đạt được hơn bởi vì sự
thật dễ dàng tự đồng nhất với sự chân thành, trái ngược với sự sáng suốt. Sự thật
của nghệ thuật khác biệt với sự bộc lộ lương thiện lòng chân thành cũng như nó
khác biệt với sự thật được ban phát ở phòng mạch của bác sĩ. Bài thơ có thể chứa
đựng cái sự thật dường như sáng ngời ấy, nhưng điều khiến nó sống động không phải
là sự khám phá đã cố định mà là các phương cách khám phá; cái làm nó sống động
là trí tuệ.
Không có ai tranh cãi về mong muốn có trí tuệ. Câu hỏi
đặt ra là trí tuệ tự nó biểu hiện cách nào, sự đầu tư vào sự thật bắt buộc phải
bao hàm trí tuệ như thế nào?
Câu hỏi thứ hai trước. Nghệ thuật không phải là sự phục
vụ. Hay nói đúng hơn, nó không phục vụ một cách tin cậy tất cả mọi người theo một
lối được tiêu chuẩn hóa. Sự phục vụ của nó là nhắm vào tinh thần, từ đó nó giúp
ta thoát khỏi sự trơ ì. Nó thực hiện việc ấy bằng cách hội tụ lại một hình ảnh
hiện hữu của thế giới; theo nghĩa ấy, nó không phải là tấm gương phẳng mà là
kính hiển vi – từ màu trắng phẳng lì của trang giấy, một trường năng lượng trỗi
dậy. Tuy nhiên, sự thiếu vắng chức năng xã hội và tính hữu ích xã hội đôi khi
đi liền với một khao khát phục vụ, khao khát làm việc tốt trong lòng thi sĩ.
Sự thiếu vắng và sức ép ấy dẫn nhà thơ tới tính giáo
huấn. Sự dạy bảo, khôn ngoan, đạo lý, cao cả: những cái đó rồi sẽ ru ngủ cái
ngã mong manh của nhà thơ bằng cách làm như đưa giọng của anh (chị) ta lên
ngang với những giọng lớn lao – những cảm nhận của các giọng ấy đã được thu nhận
như chân lý. Nhưng để làm ra thứ nghệ thuật sống động, nhà thơ phải từ bỏ sự biện
minh ấy, bởi vì cái mà nó tạo ra là sự lặp lại. Nói thế có nghĩa là, không phải
cảm nhận mà chính sự thành kính đã làm giả cái mà nó không thể sinh ra. Không
phải mũi tên mà là bộ quần áo đã bạc màu. Và cái thiếu hụt không tránh khỏi của
sự lặp lại ấy là cảm giác về tiếng nói xuất phát từ một giọng đặc biệt, có thể
nhận dạng được, cái thiếu hụt là cảm giác tức thời, dễ tan biến, những thứ đem
đến cho những giọng ấy, một cách nghịch lý, sự bền vững. Bất kể bản chất của những
giọng nói ấy là gì, bất kể chúng xuất hiện ở đâu trên con đường giữa cái bất chợt
và cái bí hiểm, sự minh thị, như người ta thường nói, xảy đến giống như một biến
cố choáng ngợp: hoàn toàn vắng mặt và do đó không thể tránh khỏi. Và điều ấy xảy
đến một cách bí mật hoặc là với một vẻ vô cầu, thắc mắc mặc nhiên hay thấu thị.
Ở nơi người đọc, những lúc ấy, một ý tưởng bị tấn
công, và sự tấn công làm người ta phấn chấn, ý tưởng cũ chưa được phát biểu nhiều
đến mức được chấp nhận âm thầm, trong sự mơ hồ không được thừa nhận cũng không
bị bác bỏ, nay bị thay thế bằng cảm nhận. Thế là cái cảm tích cực ào tới thay
thế cái không được khảo sát thụ động làm lung lay tất cả những gì xây dựng trên
nền đất ấy, và không khí trở nên choáng váng với sự có thể, như thể một lãnh thổ
hoàn toàn mới trong tâm tưởng thình lình được mở ra. Không có gì bị phá hỏng mà
tiếp tục được lượng giá – đúng hơn là không gian được bổ sung. Những gì bị hy
sinh hoặc rơi rụng dường như chỉ mờ đục đi, trở thành sự ngớ ngẩn lờ đờ. Ngay cả
khi biến đi cái cảm giác về nỗi cô đơn được chia sẻ, cái còn lại vẫn gợi lên sự
phồn thực của nỗi cô đơn.
Còn như đối với nhà thơ: chỉ sự khó chịu, chỉ hoài
nghi những ý tưởng bị tiếp nhận thôi thì không thể đủ. Bài thơ phải, ở một mức
độ nào đấy, gạt bỏ sự giả định, không chỉ đơn giản bằng cách đối lập với nó, mà
bằng cách thao túng sự chứng nghiệm có hệ thống mà nó phụ thuộc vào một cách
không tránh khỏi. Nói cách khác: không phải “C sai” mà “ai bảo A tất yếu dẫn tới
B?”. Sự nghiêm túc cao độ, trong lốt hóa trang thông thường là sự điềm đạm chán
ngắt, là một trong các mục tiêu dễ đạt nhất của trí tuệ.
Bài thơ mà nhầm lời phát ngôn cao cả với cảm nhận, nhầm
sự tin tưởng với trí tuệ thiết tha, thì đã chứa sẵn một sự khôn ngoan mà nó muốn
trao cho người đọc. Dù cho bài thơ như thế có thể được tổ chức một cách đầy kịch
tính và sẽ có vẻ có được khoảnh khắc đỉnh điểm, nó vẫn thiếu kịch tính: người
ta nhận ra ngay ý đồ của nó. Những bài thơ như thế đã thay tính từ vào danh từ,
chúng cho ta một thế giới bị phủ bởi màn tham khảo có tính huyền thoại. Nhưng
do chứa đầy ý chí mà chúng thiếu mất tính định mệnh của huyền thoại, thiếu mất
sự kỳ ngộ bất lực huyền thoại với cái mạnh mẽ của thiên nhiên. Thay vào đó, mọi
thứ đã được đầu tư vào kết luận, vào sự thật hiển nhiên, vào sự lớn lao hào
hùng. Tôi nghĩ rằng trí tuệ thi ca không có sự đầu tư vào kết luận như thế, vì
nó cảnh giác một cách tự nhiên với những giả định của chính nó. Nó lấy năng lượng
từ một ý nguyện vứt bỏ các kết luận khi đối diện với cái hiển nhiên, trên thực
tế là ý nguyện vứt bỏ bất cứ cái gì.
… Giọng nói chưa hề có chỉ có thể xuất phát từ cuộc đời
chưa hề có, cuộc đời hoàn toàn trải nghiệm (dù phiêu lưu hay khép kín) và không
có sự đơn giản hóa về tình cảm, cái khái quát lâu bền liên tục bắt nguồn từ đời
sống cá nhân được chấp nhận.
HOÀNG HƯNG (chuyển ngữ)
