Với những tác phẩm văn xuôi viết cho thiếu
nhi thành công, ngoài vai trò quan trọng của một cốt truyện hấp dẫn, còn phải kể
đến nghệ thuật kể chuyện của người viết và cảm xúc chân thành, lôi cuốn mà tác
giả đưa được vào từng trang văn.
Mấy suy nghĩ về văn học thiếu nhi
ĐỖ ANH VŨ
Trong lịch sử văn học Việt
Nam hiện đại, có thể thấy, sáng tác văn học dành cho thiếu nhi luôn là điều được
quan tâm sâu sắc. Về văn xuôi, từ trước 1945, chúng ta đã có những tác phẩm viết
cho thiếu nhi được xếp vào hàng kiệt tác, dịch ra nhiều thứ tiếng trên thế giới.
Đó là Dế mèn
phiêu lưu ký (1941) của Tô Hoài.
Trong giai đoạn kháng
chiến, các nhà văn vẫn dành nhiều sự quan tâm cho thiếu nhi qua một loạt tác phẩm
tiêu biểu như: Đất rừng phương Nam (Đoàn Giỏi, 1957), Lá cờ thêu sáu chữ vàng (Nguyễn Huy Tưởng, 1960), Cái tết của mèo con (Nguyễn Đình Thi, 1961), Cuộc truy tầm kho vũ khí (Đoàn Giỏi, 1962). Sau 1975, có thể tiếp tục
kể đến những tác phẩm tiêu biểu như: Tuổi thơ im lặng của Duy Khán (1987), Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán (1988).
Về thơ, chúng ta có
gương mặt nổi bật Trần Đăng Khoa với hàng trăm bài thơ viết cho thiếu nhi,
trong đó tập thơ Góc sân và khoảng trời đã được tái bản vài chục lần, được dịch và
xuất bản tại nhiều nước trên thế giới. Nhiều nhà thơ khác cũng có các thành tựu
không nhỏ trong những sáng tác dành cho thiếu nhi như Võ Quảng, Phạm Hổ, Định Hải,
Nguyễn Hoàng Sơn…
Nhiều tác giả khác
trong hành trình sáng tác của mình, bên cạnh phần lớn sáng tác dành cho người lớn
cũng đã có những bài thơ dành cho thiếu nhi sống mãi với thời gian. Đó là Huy Cận,
Bế Kiến Quốc, Xuân Quỳnh, Đặng Hiển, Vũ Quần Phương, Thạch Quỳ, Nguyễn Ngọc Ký,
Vân Long, Đỗ Trung Quân… Có một vấn đề dễ nhận thấy, đó là viết cho thiếu nhi
dường như khó hơn nhiều so với việc viết cho người lớn. Khó nữa là làm sao để
viết cho hay, để có được những tác phẩm thành công được xã hội ghi nhận, được
đông đảo độc giả đón đọc.
Có nhiều nhà văn nhà
thơ là những tên tuổi lẫy lừng trong văn học Việt Nam hiện đại, nhưng dường như
lại chưa có tác phẩm dành cho thiếu nhi, chẳng hạn: Nam Cao, Xuân Diệu, Nguyễn
Bính, Hàn Mặc Tử, Thế Lữ, Nguyễn Huy Thiệp… Lại cũng có nhiều người khác viết
cho thiếu nhi nhưng các tác phẩm của họ còn chưa nổi bật, chưa mang lại thành
công như tác giả kỳ vọng.
Nhìn lại các tác phẩm văn xuôi thành
công dành cho thiếu nhi của văn học Việt Nam hiện đại, có thể chia ra làm mấy
khuynh hướng chính như sau:
- Viết theo
phong cách truyện đồng thoại, các nhân vật trong truyện là các con vật nhưng có
khả năng giao tiếp, trò chuyện và bộc lộ cảm xúc như con người. Điển hình cho
phong cách này là truyện dài Dế mèn
phiêu lưu ký của Tô Hoài, Cái
tết của mèo con của Nguyễn Đình Thi. Gần đây, tác phẩm Ong béo và ong gầy (NXB Kim Đồng,
2022) của Uông Triều cũng viết theo phong cách trên.
- Viết theo
phong cách lịch sử: dựa vào các sự kiện và nhân vật lịch sử có thật để khai triển
tác phẩm, cũng có khi chỉ dựa một phần vào lịch sử rồi hư cấu thêm. Tiêu biểu
theo phong cách này có thể kể đến: Lá cờ
thêu sáu chữ vàng của Nguyễn Huy Tưởng, Ông
Cản Ngũ của Kim Lân, Đất nước
đứng lên của Nguyên Ngọc, Sống
như anh của Trần Đình Vân, Phạm
Ngọc Đa của Xuân Sách… Các tác phẩm viết về danh nhân dành cho thiếu
nhi cũng có thể xếp chung vào nhóm này.
- Viết theo
phong cách hồi ký, hồi ức, tự truyện: Tiêu biểu cho phong cách này có thể kể đến Những ngày thơ ấu và Một tuổi thơ văn của Nguyên Hồng, Tuổi thơ im lặng của Duy Khán
- Viết theo
phong cách phiêu lưu, mạo hiểm. Rất nhiều tác phẩm nổi tiếng viết cho thiếu nhi
của văn học thế giới đi theo phong cách này nhưng ở Việt Nam chưa có nhiều tác
phẩm đi theo hướng kể trên. Có thể kể đến các tác phẩm nổi tiếng của văn học thế
giới như: Trên sa mạc và trong rừng thẳm của
Henryk Sienkiewicz, Những cuộc phiêu
lưu của Karik và Valia của Yan Larri, Những
cuộc phiêu lưu của Tom Sawyer của Mark Twain, Robinson Crosue của Daniel Defoe, Đảo giấu vàng của Robert Stevenson…
Một số tác phẩm nổi tiếng khác của thế
giới pha trộn giữa chất phiêu lưu với việc xây dựng nhân vật trung tâm là những
con vật, chẳng hạn: Tiếng gọi nơi hoang
dã của Jack London, Con Bim
trắng tai đen của G. Troieponxki, Ca
dăng của James Oliver Curwood. Ở Việt Nam, mãi đến đầu thập niên 90 mới
có một tác phẩm viết theo phong cách này và gây được nhiều sự chú ý của độc giả.
Đó là tiểu thuyết Chó Bi đời lưu lạc của
Ma Văn Kháng.
- Viết theo
phong cách kể lại một số phận, một cuộc đời mà nhân vật chính phải là thiếu
nhi: Có thể kể đến tác phẩm tiêu biểu như Tuổi
thơ dữ dội của Phùng Quán. Văn chương thế giới có thể kể đến Không gia đình của Hector Malot
- Viết theo
phong cách cổ tích. Có thể kể đến loạt tác phẩm Chuyện
hoa chuyện quả của nhà văn Phạm Hổ. Các văn tài của thế giới cũng nhiều
người đi theo phong cách này, trong đó có thể kể đến các tác phẩm cổ tích của
Andecxen, Oscar Wilde, Con gà đen hay
vương quốc dưới mặt đất của R. Kipling hay truyện dài Hoàng tử tí hon và chú bé nghèo khổ của
Mark Twain
Với những
tác phẩm văn xuôi viết cho thiếu nhi thành công, ngoài vai trò quan trọng của một
cốt truyện hấp dẫn, còn phải kể đến nghệ thuật kể chuyện của người viết và cảm
xúc chân thành, lôi cuốn mà tác giả đưa được vào từng trang văn.
Về thơ dành
cho thiếu nhi, bài thơ muốn hay thường phải khai triển được một tứ thơ độc đáo
với cách cảm cách nghĩ phù hợp với lứa tuổi của các em. Ngôn ngữ thơ phải là thứ
ngôn ngữ có độ chắt lọc, trau chuốt, giàu biểu cảm và tu từ, có tính hình tượng
và mang tính giáo dục cao. Có thể kể đến rất nhiều bài thơ thiếu nhi xuất sắc
đã sống mãi cùng bao thế hệ tuổi thơ như: Con
yêu mẹ và Chuyện cổ tích về
loài người của Xuân Quỳnh, Chú
bò tìm bạn của Phạm Hổ, Ngày
hôm qua đâu rồi (Bóc lịch) của Bế Kiến Quốc, Đi học của Minh Chính, Mẹ vắng nhà ngày bão của Đặng Hiển, Bài học đầu cho con của Đỗ Trung Quân, Mẹ ốm của Trần Đăng Khoa, Quạt cho bà ngủ của Thạch Quỳ…
Để có được một bài thơ thiếu nhi hay và
lan tỏa rộng rãi trong công chúng, ngoài tài năng của người viết, có khi còn phải
có được một nhân duyên thật đặc biệt khiến cho tác phẩm được cất cánh. Bài thơ
hay cần nói ít mà gợi nhiều, thơ viết cho thiếu nhi lại cần có vần điệu mượt
mà, âm hưởng trong sáng. Quan sát các tác phẩm thơ viết cho thiếu nhi trong khoảng
hai thập kỷ trở lại đây, những bài thơ xuất sắc thực sự không nhiều, nhưng cũng
đã có những tập thơ để lại ấn tượng khá tốt. Đó là hai tập thơ Đố mẹ và Dế
mèn học chữ của Mai Quyên (NXB Văn học 2022), Chiếc bánh trăng của Lâm Ngọc Quỳnh
Anh (NXB Kim Đồng, 2002). Cả hai đều là những cái tên mới mẻ trong làng thơ,
nhưng chỉ cần đọc một vài bài trong mỗi tập, có thể thấy ngay những điểm độc
đáo và thú vị trong cách lập tứ, tạo tình huống hay ngôn ngữ biểu cảm của mỗi
tác giả.
Với Mai Quyên (sinh năm 1985), xin được
dẫn: Buổi sáng bé đi học/ Bất ngờ gặp
cơn mưa/ Chắc đám mây hay dỗi/ Khóc nhè không đúng giờ/ Buổi chiều mẹ về muộn/
Lớp còn mỗi bé thôi/ Đứng bên thềm bé ngóng/ Đếm bao nhiêu mây trời/ Thoáng từ
xa bóng mẹ/ Nước mắt nó tuôn ra/ Chẳng phải là bé khóc/ Bé vừa mưa đấy mà (Bé
mưa)
Với Lâm Ngọc Quỳnh Anh (sinh năm 1979),
điểm thú vị ở chỗ tác giả lần đầu tiên công bố những bài thơ của mình làm từ
lúc 8 đến 15 tuổi. Cho nên dù tuổi của tác giả hiện nay không còn trẻ, người đọc
vẫn được thưởng thức vẻ trong lành tinh khôi của một hồn thơ tươi sáng. Xin được
dẫn một bài tiêu biểu mà tác giả viết năm 1994: Một
làn sương tím biếc/ Bắc cầu qua cánh đồng/ Chiều bước đi rất nhẹ/ Lá mạ vờn
trăng cong/ Em nghe tiếng chiều rung/ Trong từng tơ nắng rớt/ Cành tre con chim
hót/ Nồi cơm nào mở vung/ Mẹ đã về đầu thôn/ Chiều vội tan lặng lẽ/ Em ơi trên
tóc mẹ/ Có bao nhiêu sợi chiều (Sợi chiều)
Trong ba
bài thơ tôi vừa dẫn ở trên của hai tác giả, bài Bé
mưa hay ở ngôn ngữ diễn đạt phù hợp với tâm lý trẻ thơ, bài Phần kiến hay ở tình huống và cách suy
nghĩ ngây thơ hồn nhiên của trẻ, bài Sợi
chiều hay ở sức biểu cảm của ngôn ngữ và vẻ đẹp của hình ảnh/ hình tượng
thơ, giàu giá trị tu từ.
Bằng nỗ lực
sáng tạo của mỗi người viết, bằng tình yêu dành cho trẻ thơ, cho thiếu nhi,
chúng ta có thể tin tưởng và chờ đợi nhiều tác phẩm có chất lượng tốt sẽ tiếp tục
đến với đông đảo bạn đọc.
Nguồn: Văn Nghệ
