Đã là con người, ở đâu, thời nào cũng vậy, "chữ
hiếu" luôn là một hằng số, nhưng chịu sự quy định của những ánh hồi quang,
những khúc xạ văn hóa nên được thể hiện bằng những biểu tượng khác nhau.
Tình con... Đông và Tây!!!
NGUYỄN THANH TÚ
Phương Đông có truyền thống coi trọng "chữ hiếu"
đến mức lấy đó làm nền tảng của ngôi nhà nhân cách con người, rộng hơn là cho cả
ngôi nhà đạo lý xã hội. Nho giáo có câu: "Bách hạnh dĩ hiếu vi tiên"
(trong trăm đức thì lấy hiếu làm đầu). Hiểu theo lối chiết tự thì chữ "hiếu"
có hai bộ, gồm bộ "lão" chỉ người già ở phần trên và bộ "tử",
chỉ con cái ở phía dưới. Hàm ý nói về hình ảnh một người con cõng cha (mẹ) già.
Nho giáo có hẳn một quyển sách có tên "Hiếu
kinh" bàn về vấn đề này, trong đó khẳng định: "Hiếu là gốc của đức".
Sách dẫn lời dạy của Khổng Tử về đạo làm con với cha mẹ: phải phụng dưỡng hết sức
cung kính, vui vẻ; đau ốm phải lo lắng hết lòng; việc tang lễ phải cực kỳ
thương xót; cúng giỗ phải vô cùng trang nghiêm. Nho giáo lấy những tấm gương để
răn đời như chuyện Lão Lai đã bảy mươi tuổi còn giả vờ làm trẻ con ăn mặc múa
hát như trẻ con để cha mẹ vui.
Lại nêu gương những người học giỏi, đỗ đạt cao, được
giao chức quan lớn nhưng chẳng may bố/mẹ chết mà từ bỏ tất cả về chịu tang, làm
nhà cạnh mộ ba năm để "hương khói"… Lại có những "gương"
quái gở, vì "chữ hiếu" với cha mẹ mà hết sức vô nhân với con cái. Thế
là "chữ hiếu" cũng đa dạng, có "trung hiếu" và cả "ngu
hiếu".
Chính Tăng Tử học trò Khổng Tử đã thốt lên một câu thật
"biện chứng" trong sách "Hàn Thi ngoại truyện": "Trùy
ngưu tế mộ, bất như kê đồn chi đãi thân tồn dã" (Giết trâu tế mộ, không bằng
giết con gà đãi cha mẹ lúc còn sống). Về điểm này, tục ngữ Việt Nam cũng có câu
tương tự: "Sống không cho ăn, chết làm văn tế ruồi"…
Phật giáo coi cha mẹ là phương Đông, phương của mặt trời
mọc, tức đề cao hết mực cha mẹ, như mặt trời vậy, có mặt trời mới có sự sống.
Phật dạy kẻ nào ngược đãi cha mẹ, khi chết sẽ bị đày xuống âm ty để chịu hình
phạt quỷ dữ cắn xé. Truyện thơ Nôm "Mục Liên Thanh Đề" của người Việt
là sự minh họa bằng cách thơ hóa câu chuyện Mục Kiều Liên cứu mẹ trong Kinh Vu
lan-bồn Phật.
Truyện kể người mẹ Thanh Đề mắc tội bị đày xuống âm phủ.
Để cứu mẹ, người con sang Tây phương cầu Phật. Phật đổi tên thành Mục Liên, cho
quy y, ban sắc Phật rồi cho xuống âm phủ tìm mẹ. Phải qua bao thử thách ghê gớm,
cuối cùng người con cũng toại nguyện. Quan niệm theo luật nhân quả, Phật dạy
chúng sinh: "Nếu mình hiếu với mẹ cha/ Thì con cũng hiếu với ta khác gì/ Nếu
mình ăn ở vô nghì/ Đừng mong con hiếu làm gì hoài công".
Người Việt coi chữ hiếu là mạch nguồn: "Công Cha
như núi Thái Sơn/ Nghĩa Mẹ như nước trong nguồn chảy ra/ Một lòng thờ Mẹ kính
Cha/ Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con". Có biết bao truyền thuyết, cổ tích
minh họa cho điều ấy. Bốn cây cột truyền thuyết sừng sững nâng đỡ ngôi nhà đạo
lý Việt, gồm: Thánh Gióng, Sơn Tinh, Chử Đồng Tử, Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Trong
"Tứ bất tử" (bốn vị thánh không chết) ấy, thì hình tượng Chử Đồng Tử
là điển hình cho "chữ hiếu".
Vì quá nghèo, trước khi chết người cha dặn con cứ táng
trần cho bố còn khố giữ lại để con mặc. Người con không nỡ vậy. Đây không chỉ
là "chữ hiếu" mà còn là phong tục tang ma ngày xưa với quan niệm
"trần sao âm vậy" và "nghĩa tử là nghĩa tận", dành cho người
đi xa mãi mãi những điều kính trọng, thương nhớ.
Muốn cha xuống âm phủ còn có cái khố che thân, Đồng Tử
đã không chỉ tròn "chữ hiếu" mà còn tròn với phong tục, tập quán.
Không chỉ làm tròn trách nhiệm người con mà tròn cả trách nhiệm, bổn phận,
nghĩa vụ một công dân! Truyện là sự giao thoa các tư tưởng triết học lớn Phật
giáo, Nho giáo, Lão giáo. Sau này nhờ phép thuật mà Chử Đồng Tử có binh hùng tướng
mạnh nhưng vẫn không chống lại quân vua Hùng (tức bố vợ) vì chàng muốn giữ tròn
"chữ hiếu".
Hình tượng Chử Đồng Tử lại trở thành "cổ mẫu"
đẻ ra biết bao những "mẫu con". Ví như ngụ ngôn kể có chàng thiếu
niên mồ côi cha, nhà nghèo nhưng quyết chí học, đỗ đến Trạng nguyên. Được vào
sân rồng dự tiệc vua khoản đãi, thấy có nhiều sơn hào hải vị, nhớ đến mẹ cả đời
tần tảo nuôi mình chưa biết đến miếng ngon, chàng nuốt không nổi, chỉ nghĩ cách
làm sao mang về… Bèn lén cho một quả đào ngon nhất vào tay áo. Không ngờ lúc
bái biệt vua, quả đào rơi ra.
Cả triều đình thất kinh, ngỡ ngàng: Trạng nguyên lại
là kẻ ăn trộm! Nhà vua sững sờ… Chàng tình thực tâu lý do. Nói đến đâu, cả sân
rồng điện ngọc như nín thở, rồi vỡ òa khi vua phán đây là một Trạng nguyên xứng
đáng, một tấm gương tiêu biểu cho "chữ hiếu". Rồi vua sai mang những
gì ngon lành, quý nhất tới người mẹ Trạng nguyên. Chàng được phong Thượng thư rồi
làm phò mã.
Truyện Nôm "Thoại Khanh - Châu Tuấn" kể chuyện
Thoại Khanh có chồng là Châu Tuấn phải đi xa, ở nhà gặp cơn nguy biến, nàng đưa
mẹ đi ăn xin, lúc mẹ đói, Thoại Khanh cắt thịt mình cho mẹ chồng ăn... Những
dinh dưỡng văn hóa từ những câu chuyện ấy cứ ngấm dần vào nhân cách người Việt
"hiếu nghĩa"!
Đã là con người, ở đâu, thời nào cũng vậy, "chữ
hiếu" luôn là một hằng số, nhưng chịu sự quy định của những ánh hồi quang,
những khúc xạ văn hóa nên được thể hiện bằng những biểu tượng khác nhau. Hình
như mỹ cảm phương Tây thiên về thị giác nên chủ đề này thường được thể hiện
trong hội họa, trong đó nổi tiếng nhất là bức tranh sơn dầu "Con gái cho
cha bú trong khám tử hình" của họa sĩ Peter Paul Rubens (vẽ năm 1612), được
trưng bày tại Bảo tàng Hermitage (Liên bang Nga).
Lấy đề tài từ thần thoại La Mã kể về một người đàn bà
bị hành hình bằng cách bắt nhịn đói đến chết. Người con gái tử tù xin phép vào
thăm mẹ… Quản ngục ngạc nhiên sau nhiều ngày tử tù vẫn sống. Bí mật theo dõi
ông ta phát hiện cô con gái đã kín đáo vạch vú cho mẹ bú. Cảm động trước một
lòng hiếu thảo hiếm có, ông trình lên Toà án và được Bồi thẩm đoàn quyết định
tha bổng... Câu chuyện gợi về lòng trắc ẩn sâu thẳm của con người và tinh thần
mộ đạo, thế nên hầu hết các họa phẩm minh họa câu chuyện đều lấy tiêu đề
"Roman Charity" (Tổ chức từ thiện La Mã).
Đến thế kỷ XVII câu chuyện truyền vào châu Âu và nhanh
chóng được lấy làm cảm hứng, đề tài cho nhiều kiệt tác nghệ thuật, trong đó có
bức tranh trên. Nhưng để phù hợp với tinh thần nhân văn và sâu sắc hơn chủ đề
"chữ hiếu", hình tượng nhân vật người mẹ được thay bằng người cha với
mô típ: Ông lão Cimon bị kết án tử hình bằng cách bỏ đói trong ngục. Người con
gái Pero vừa mới sinh con, vào thăm, cứu cha bằng chính những giọt sữa của
mình… Cảm động sâu sắc trước hành động thiêng liêng, cao quý của tình con, bồi
thẩm đoàn quyết định trả tự do cho Cimon.
Nhưng không chỉ có một bức tranh trên, theo giới
nghiên cứu tạo hình, có hẳn hơn 300 tác phẩm hội họa và điêu khắc về chủ đề
này. Thế là chỉ từ một "cổ mẫu" ban đầu tận xa xưa bên La Mã đã nảy nở
hàng trăm "mẫu con" ở mảnh đất châu Âu. Thì ra một khi nghệ thuật đã
nói lên được cái hằng số chung thì chẳng còn của riêng xứ sở nào nữa. Tự hình
tượng sẽ cất cánh bay vào mọi chân trời văn hóa mà không có vật cản. Nhưng chắc
chắn một điều là người ta sẽ không hiểu sâu nội dung bức tranh nếu không biết cội
nguồn câu chuyện.
Chiếm lĩnh nghệ thuật không chỉ là câu chuyện tài
năng, thị hiếu mà còn là vấn đề về vốn sống, vốn hiểu biết. Vì vậy người ta mới
kể rằng, mới xem bức tranh, chưa biết gì về xuất xứ, nên nhiều người (thời đó),
kẻ thì mỉm cười… xấu hổ, người thì quy chụp "mang vấn đề đạo đức".
Nhưng khi được giới thiệu, tất cả mới bừng tỉnh… Thế là các nhà đạo đức lại có
lời khuyên rằng: đừng vội vàng đánh giá những hiện tượng có bề ngoài tưởng là
"phi đạo lý". Hãy tìm về cội nguồn vấn đề, rồi so sánh, ngẫm nghĩ,
phân tích… sẽ thấy sâu thẳm trong đó bao ý nghĩa nhân văn!
Phải chăng có nguyên lý này: thấu hiểu cuộc đời, thấu
cảm lẽ người mới có thể kiến tạo được tác phẩm và hiểu tác phẩm. Nghệ thuật bắt
gốc từ đời sống để làm xanh tươi sự sống!
Nhìn về ngày xưa lại càng thấy "chữ hiếu"
nay bị nhạt đi quá nhiều, thậm chí đảo lộn. Đã rất nhiều cách lý giải đưa ra từ
nhiều góc độ đạo đức, chính trị, kinh tế, xã hội… nhưng qua những câu chuyện
như trên, thấy thêm một lý do: vì con người ngày một xa rời nghệ thuật. Không
chỉ là cái đẹp, nghệ thuật còn là đạo lý, chân lý. Quay lưng với nghệ thuật,
con người sẽ tự đánh mất tính người. Tiếc thay!
Nguồn: Văn Nghệ Công An
