Nhân vật Diêm Vương có nguồn gốc từ tín ngưỡng dân
gian Ấn Độ cổ, theo đạo Phật, đi vào rồi được khúc xạ, hấp thu văn hóa Trung
Hoa. Truyền vào nước ta, được quy chiếu bởi quan niệm người Việt, hiện diện
trong truyện cổ kỳ ảo nên hình tượng này rất sinh động bởi lóng lánh các sắc
màu “liên văn hóa”.
THẬT, ẢO DIÊM VƯƠNG
NGUYỄN THANH TÚ
Xét từ miền thượng nguồn nguyên thủy, câu chuyện bắt đầu
từ việc thần Mặt trời lấy người vợ không phải là thần nên sinh hai người con một
trai, một gái là Diêm Ma và Diêm Mật cũng chỉ là người phàm trần. Diêm Ma chính
là người đầu tiên của nhân loại chết đi rồi trở thành vua của những người đã chết.
Công lao của ông chính là việc phát hiện ra âm giới và trở thành vua (tức Diêm
Vương) của thế giới ấy.
Vào Trung Quốc, theo Hán tự thì Diêm Vương nghĩa là
trói buộc, bắt giữ những người có tội. Chịu sự ảnh hưởng của quan hệ tôn
nghiêm, đa tầng, đa bậc nên cõi âm của Diêm Vương có thêm “Thập điện âm phủ”, tức
10 điện, đứng đầu mỗi điện là một vị Minh vương làm công việc luận tội người đã
chết phạm phải khi còn sống trên dương gian rồi thưởng phạt công minh. Như vậy
hình tượng Diêm Vương và Thập điện là một biểu hiện cụ thể cho thuyết nhân quả
hướng con người ta sống thiện, “ở hiền gặp lành”. Sống ác sẽ chịu “quả báo”…
Mô hình Diêm Vương và Thập điện âm phủ vẫn có trong Phật
giáo Việt Nam có biến đổi chút ít. Đi vào văn học viết, Diêm Vương trở thành
nhân vật biểu hiện cho công lý, công bằng, có trong các sách “Truyền kỳ mạn lục”,
“Công dư tiệp ký” và các truyện thơ Nôm như “Phạm Công - Cúc Hoa”, đến “Dương Từ
- Hà Mậu” của Nguyễn Đình Chiểu…
Hình tượng Diêm Vương được nhắc tới nhiều nhất trong
văn học truyền kỳ thời trung đại của ta là ở “Chuyện chức phán sự đền Tản Viên”
của Nguyễn Dữ. Chuyện kể Ngô Tử Văn là kẻ sĩ khẳng khái, chính trực. Trong làng
của Tử Văn có ngôi đền thiêng. Hồn một tên tướng giặc nhà Minh tử trận trú
trong đền cứ tác oai tác quái phá phách. Tử Văn bèn châm lửa đốt đền để trừ hại.
Đêm ấy Tử Văn lên cơn sốt mê man, mơ thấy hồn ma đến đòi trả đền và đe dọa bắt
chàng xuống âm phủ.
Cảm phục trước hành động dũng cảm của Tử Văn, viên Thổ
thần mách chàng cách ứng xử với Diêm Vương và tung tích, tội ác tên giặc nọ.
Đêm sau, bệnh nặng thêm, có hai con quỷ đến đưa Tử Văn xuống âm phủ. Trước Diêm
Vương, Tử Văn đanh thép vạch trần tội ác hung thần. Diêm Vương sai người điều
tra, xác minh cụ thể. Cuối cùng, Diêm Vương phán xử đúng người đúng tội: hồn tướng
giặc bị giam trong ngục còn Tử Văn được đưa trở về trần gian. Một tháng sau, Thổ
thần tiến cử Tử Văn giữ chức phán sự đền Tản Viên để tạ ơn.
Qua nhân vật chính Tử Văn, truyện đề cao tinh thần khẳng
khái, cương trực, dám đấu tranh chống lại cái ác để giúp dân; thể hiện khát vọng
công lí, chính nghĩa sẽ thắng gian tà. Hành động đốt đền của Tử Văn là hành động
dứt khoát phủ nhận và trừng trị những thế lực thần quyền và cường quyền hắc ám
vi phạm chính nghĩa, công lý. Trước hồn ma tướng giặc hung hãn, gian manh, xảo
quyệt, thái độ mặc kệ, kiểu ngồi ngất ngưởng của Tử Văn biểu hiện tư thế đứng
trên cái ác, cái xấu… Ý chí tự hào, tự tôn dân tộc và hành động vì lẽ phải của
Tử Văn đã thuyết phục, thu phục Thổ công. Thổ công tận tình giúp bằng cách kể
tường tận về hồn ma, bày cách đối phó với kẻ thù xảo quyệt, ma mãnh trước mặt
quan tòa…
Tại điện Minh Ti thuộc thế giới cõi âm, “phiên tòa”
công lý đã diễn ra với ba nhân vật chính: Hồn ma tướng giặc “tố cáo” Tử Văn với
Diêm Vương chuyện “đốt đền” rồi làm bộ đạo đức giả xin “giảm án” cho Tử Văn.
Diêm Vương trách mắng Tử Văn vì hành động vô lễ với thần linh. Tử Văn dùng lý lẽ
và sự thật đấu tranh vạch mặt tên tướng giặc đã làm Diêm Vương uy quyền phải
suy nghĩ lại. Diêm Vương sai người đến đền Tản Viên “chứng thực”. Sự thật chỉ
có một. Tử Văn thắng lợi.
Trước hết, câu chuyện là bài học con người ta phải biết
nhận thức về cái xấu. Trước Diêm Vương, mặc dù sai rõ ràng nhưng tướng giặc vẫn
tìm mọi cách đổ lỗi cho Tử Văn ngoan cố, không kính trọng thần linh nên gây họa
cho dân. Nó khúm núm (để đề cao tòa), tỏ ra oan ức (gợi sự cảm tình), tỏ ra rộng
lượng (gợi sự tin tưởng)… Thì ra kẻ xấu ở đâu cũng mang bản chất xấu, luôn có
dã tâm và sự lì lợm để làm hại cái tốt. Với người tốt, ngoài tinh thần chính
nghĩa, còn cần một bản lĩnh, trí tuệ, hiểu biết… Hiểu kẻ thù, còn phải hiểu cả
luật pháp… Không có sự “trợ giúp pháp lý” của Thổ thần, Tử Văn sẽ khó thắng kẻ
gian manh, quỷ quyệt ấy. Sau nữa, truyện là một khát vọng công lý: Mong muốn
các quan tòa trên dương thế cũng được như Diêm Vương!
Hình tượng Diêm Vương này khác hẳn trong quan niệm trào tiếu dân gian. Là kết tinh của cuộc sống phồn thực, sống động, khỏe mạnh, tiếng cười dân gian với muôn vàn sắc thái vang lên từ xã hội nông thôn vốn tĩnh lặng. Những cái gì xấu đều bị đem ra làm trò cười bằng cách bị thông tục hóa, phàm tục hóa. Truyện “Tao thèm quá” kể về ông vua dưới âm phủ nhưng là một cách bóng gió nói về ông vua trên dương thế. Oan hồn một con lợn bị giết xuống âm phủ kêu với Diêm Vương. Ngài phán nỗi oan ức của nhà ngươi thế nào, hãy nói rõ đầu đuôi.
Nó “trình bày” rằng bọn đồ tể chọc tiết, cạo lông,
phanh thịt, chặt ra từng miếng rồi cho vào chảo mỡ đang phi hành, tra thêm mắm
muối… Diêm Vương vội ngăn lại: “Thôi, thôi, đừng nói nữa… Tao thèm quá!”. Tiếng
cười bật ra làm lộ rõ nguyên hình một công lý giả dối: Diêm Vương chuyên làm
cái việc “xử án” những kẻ có tội nhưng chính cái sự “thèm (ăn) quá” đã lật tẩy
bản chất giả dối chẳng có gì là công tâm liêm khiết chính trực cả. Chỉ có tiếng
cười mới đủ sức mạnh giật phăng cái mặt nạ giả tạo để trơ ra bộ mặt thật thảm hại:
“Tao thèm quá!”.
Có truyện lộn trái cả một quan niệm sống rất đáng phải
xem xét lại một cách nghiêm túc, không chỉ ở ngày xưa, mà ở cả hôm nay. Một anh
nọ lúc sống công nợ nhiều, chết xuống âm phủ vẫn chưa yên, bị các chủ nợ đâm
đơn kiện xuống Diêm Vương. Ngài tra sổ thấy quả vậy, bèn bút phê bắt anh ta hóa
kiếp làm trâu cày trả nợ. Anh ta một mực van xin: “Con vay có mười quan tiền,
nhưng chúng nó ác lắm, bắt lãi mẹ đẻ lãi con, rồi nhập vào vốn, con trả bao
nhiêu năm trời mà vẫn chưa hết. Thế nên Ngài hóa con làm kiếp trâu, cũng không
thể trả hết được. Phải cho con làm bố chúng nó, may mới trả hết nợ được!”.
Diêm Vương ngạc nhiên không hiểu. Anh ta mới giải
thích rằng: “Làm kiếp trâu thì có hạn, còn làm bố chúng nó thì chẳng những phải
lo lắng cho chúng suốt đời, khi chết, có bạc vạn, bạc triệu cũng để lại cho
chúng cả. Lại còn nỗi, mỗi khi chúng nó bóp hầu bóp họng người ta, họ cứ gọi thằng
bố chúng ra mà chửi. Có như vậy, may ra con mới trả hết nợ…”!!!
Câu chuyện có tên thật đích đáng “Làm bố chúng nó mới
trả hết nợ”. Chỉ mượn hình tượng Diêm Vương làm điểm tựa nhưng để nói lên bao ý
nghĩa cơ bản của cuộc sống. Là tiếng cười giễu vang lên những dư âm đắng đót rất
thực tế với nghịch lý: đời cha mẹ quá khổ vì con cái. Nhưng xét đến cùng cũng
là tại chính các bậc bố mẹ, không sống cho mình mà chỉ chăm chăm sống cho con.
Tự nguyện làm thân “trâu” cho con, chăm lo, phụng dưỡng con một cách mù quáng.
Tại sao không để con “kéo cày” mà các bậc bố mẹ cứ phải kéo thay?
Một minh triết giáo dục gióng lên tiếng chuông cả xã hội
phải thay đổi cách nhìn nhận, cách sống. Một truyện cười nhưng là cả một bài học
lớn về lối ứng xử, giáo dục: phải từ bỏ lối “bao cấp”, bao bọc, o bế con cái để
rồi tự mình làm khổ mình mà con cái thì ỷ lại. Trong khi đó, giáo dục hiện đại
thời cách mạng 4.0 đang kêu gọi phải hướng giáo dục theo lối con người phải tự
làm chủ chính mình, có trách nhiệm với chính mình để phát triển cá tính, tự
tin, bản lĩnh.
Về chủ đề này nhà thơ dân gian Nguyễn Bảo Sinh, có thể
chịu ảnh hưởng từ truyện cười trên cũng nêu lên một triết lý đáng suy ngẫm: “Con
ta không phải của ta/ Tai họa của nó mới là của ta/ Của chìm của nổi trong nhà/
Của ta rồi sẽ lại là của con”. Trời đất ơi, thế bố mẹ có “của” gì cho riêng
mình? Hạnh phúc của họ ở đâu?
Như vậy, về bản chất, Diêm Vương là nhân vật kỳ ảo,
không thật nhưng đi vào văn chương lại nói được rất thật bao nhiêu điều về cuộc
sống!
Nguồn: Văn Nghệ Công An
