‘Có một thời ở Chợ Lớn’ là công trình biên khảo mới nhất của tác giả Phạm Công Luận, một nhà nghiên cứu dành nhiều tâm huyết khám phá vẻ đẹp đô thị phương Nam.
“Có một thời ở Chợ
Lớn” tiếp nối dòng chảy tác phẩm mà tác giả Phạm Công Luận đã công bố như “Sài
Gòn chuyện đời của phố”, “Những bức tranh phù thế”, “Với ngày như lá tháng như
mây”, “Sài Gòn ngoảnh lại trăm năm”, “Hồi ức Phú Nhuận”, “Sài Gòn đẹp xưa”...
Theo xác nhận của tác giả Phạm Công Luận, ông mất 7 năm để hoàn thành cuốn sách
“Có một thời ở Chợ Lớn”.
Vì sao “Có một thời
ở Chợ Lớn” tốn nhiều thời gian hơn các cuốn sách khác? Tác giả Phạm Công Luận
thổ lộ, Chợ Lớn luôn là một khu vực đô thị hấp dẫn với ông, vừa gần gũi vừa xa
lạ. Đến khi lớn lên, đi làm và đi chơi trong Chợ Lớn, ông mới bắt đầu quan sát
khu vực đô thị sinh động và lý thú này. Ở đó, cách trang trí quán xá luôn nhiều
màu sắc hơn, khác với phía Quận 1, Quận 3 hay Phú Nhuận… Các
bảng hiệu vừa có chữ Việt vừa có chữ Hoa.
Đường sá Chợ Lớn không quá đông, người đi bộ trên đường
không quá tấp nập như phía Sài Gòn. Đi bộ vòng quanh các đường Nguyễn Trãi, Trần
Hưng Đạo… cứ một khoảng đường là có một hội quán, miếu đền hiện ra. Một số con
đường vẫn còn cây cao bóng cả. Quán ăn đông đúc và nhiều âm thanh, nhiều bàn ăn
đi cả gia đình với nhau, có người già lụm cụm và em bé trên ghế nhỏ.
Tác giả Phạm Công Luận đã nhiều lần dự tiệc cưới ở nhà
hàng lớn Đồng Khánh hay Arc en Ciel, ăn cơm Hồi ở quán cơm sát đền thờ Hồi giáo
trên đường Nguyễn Trãi, uống cà phê trong chợ Thiếc, tán gẫu với anh bạn người
Tiều tại tiệm trà trên đường Hồng Bàng, đến thăm nhà võ sư kiêm thầy thuốc trật
đả họ Lưu, lang thang trong hẻm Tô Châu trên đường Trần Hưng Đạo B hay đến phỏng
vấn cô vận động viên bóng bàn nổi tiếng họ Nhan vừa ngắm cái quạt giấy thật lớn
gắn trang trí trên tường… Đó là cách để ông biết thêm phần nào về khu vực này.
Cho dù không ít người dân TP.HCM cảm thấy còn xa lạ, thì
Chợ Lớn vẫn quá gần về khoảng cách địa lý và càng gần hơn khi nhìn quanh những
vật dụng trong nhà. Chợ Lớn cung cấp những hàng hóa giá rẻ, không quá tốt nhưng
xài được, hay cung cấp trứng vịt lộn, trứng vịt muối, củ cải muối… cho những bữa
ăn của người Việt.
Hơn trăm năm qua, người gốc Hoa ở Chợ Lớn sống chan
hòa với người Việt, làm dâu rể với người Việt. Họ là con, cháu của những người
Hoa di cư sang Đề Ngạn qua nhiều đợt, khi mới chập chững là được đưa đến chùa
Bà Thiên Hậu, Miếu Nhị Phủ để làm lễ cúng, thích dạo chơi bến Bình Đông và mua
phong bao lì xì hay tranh trang trí trên đường Khổng Tử. Đa số là dân cần lao.
Cố quốc quá xa xôi mơ hồ trong truyện kể từ ông nội hay cha của họ… trong khi rạch
Ruột Ngựa, kinh Tàu Hũ, chợ Bình Tây và muôn vàn địa chỉ khác quanh nhà lại
quen thuộc gần gũi, gắn bó cả đời.
Những điều đó khiến tác giả Phạm Công Luận muốn viết về
đời sống và con người ở Chợ Lớn, ít nhất là trong hơn nửa thế kỷ qua, nơi hội tụ
sinh sống của nhiều người Việt, người Hoa, người Chăm... Đây là khu vực có nền ẩm
thực truyền thống đa dạng, độc đáo giữ được những bí quyết mà tại nguyên quán
chưa chắc còn lưu giữ. Những hội quán, đền miếu là những di sản tuyệt đẹp và vô
cùng giá trị, vẫn giữ lại được một số ngôi nhà, dãy phố kiểu Pháp – Hoa rất đẹp
xây từ đầu thế kỷ 20 (đẹp hơn nhiều dãy phố khu Chinatown ở Singapore đang được
nâng niu bảo tồn).
Có sự hỗ trợ của người anh ruột, họa sĩ Phạm Công Tâm,
cuốn sách “Có một thời ở Chợ Lớn” đã ra đời với nhiều gửi gắm từ tác giả Phạm
Công Luận. Nhiều hiện vật ở “Phòng trưng bày văn há người Hoa Sài Gòn - Chợ Lớn”
được tác giả Phạm Công Luận kể lại thành những câu chuyện lôi cuốn và hấp dẫn. Ví
dụ, về cái gối gỗ Lỗ Ban.
Đoạn trích dưới đây từ bài “Người dựng lại một thời Chợ
Lớn bằng kỷ vật” tôi viết về anh Kỳ Lân và phòng trưng bày nói trên, trong cuốn
“CÓ MỘT THỜI Ở CHỢ LỚN” - C.T Sách Phương Nam xuất bản tháng 1 năm 2025. Trân
trọng cám ơn anh Kỳ Lân đã cho phép sử dụng tư liệu và hình ảnh để thực hiện
bài viết này.
Gối Lỗ Ban còn có tên gọi “Hạt Bai”, do ông Lỗ Ban
(người nước Lỗ thời Xuân Thu, được mệnh danh là ông tổ của ngành xây dựng Trung
Quốc), phát minh ra cách đây hơn 2.600 năm. Gối được tạo nên từ một mảnh gỗ, kết
cấu phức tạp và có thể xếp gọn lại. Kỹ thuật chế tác gối Lỗ Ban tỉ mỉ, trải qua
hơn mười công đoạn như cưa, bào, mài, khoan, đục, đào, đánh bóng… mới hoàn
thành.
Gối Lỗ Ban chế tạo trên nguyên lý “lấy chỗ khuyết đắp
vào chỗ thiếu”, chỉ một nhát cưa, hai mặt có thể khớp nhau một cách hoàn hảo,
hoặc chỉ một lần đục là có thể một công đôi việc. Vừa là mối ghép âm, cũng là mối
ghép dương, nhìn là một, nhưng thật sự là hai, trong âm có dương, trong dương
có âm, kết nối chặt chẽ với nhau.
Tác giả Phạm Công Luận chia sẻ: “Ở Chợ Lớn, gối Lỗ Ban
khá hiếm trong các gia đình người Hoa nhưng có một người là ông Lưu Thực Nhơn,
76 tuổi còn giữ một chiếc. Gối do cụ ông Lưu Quảng, thân sinh của ông Lưu Thực
Nhơn mang đến từ cố hương Triều An, Quảng Đông sang vào năm 1922 khi mới 17 tuổi.
Đó là một trong vài vật dụng mang theo của ông để lưu niệm người thân trên bước
đường tha hương. Chiếc gối của ông Lưu Thục Nhơn truyền qua năm thế hệ, trên gối
có khắc những câu thơ qua thời gian đã phai mờ, chỉ còn dòng chữ: “Năm 1898,
Triều An năm Mậu Tuất”, cách nay đã 126 năm.
Khi Lưu Thục Nhơn còn nhỏ đã thấy cha dùng gối gỗ này
ngủ trưa và ông thắc mắc vì sao cha có thể ngủ ngon lành khi gối đầu trên chiếc
ghế gỗ cứng như vậy. Lớn lên, ông hiểu có lẽ vì đó là món đồ duy nhất giúp cha
gắn bó với quê hương, nên khi có một mảnh gối bị vỡ do rơi xuống đất cha ông
cũng không nỡ vứt bỏ. Sau khi cha mất năm 1973, Lưu Thục Nhơn giữ cẩn thận chiếc
gối này, xem nó như báu vật”.
“Có một thời ở Chợ Lớn” được xuất bản khi tác giả Phạm
Công Luận bước vào tuổi 65. Ông cho biết, đây chưa phải cuốn sách cuối cùng ông
viết về vẻ đẹp đô thị phương Nam: “Càng
viết tôi càng nhận thấy ký ức đô thị đang mất dần, chúng ta dần quên lãng khi
nhịp sống ngày càng gấp gáp. Ở Sài Gòn, đụng đâu cũng thấy đề tài nhưng đụng
đâu tư liệu cũng chỉ còn chút ít. Tôi tự giục mình phải tranh thủ viết khi còn
sức viết xông xáo và còn có thể gặp được những nhân chứng của đất Sài Gòn xưa
đã ở tuổi gần đất xa trời, vì sợ sẽ không kịp nữa”.
NNVN
