‘Lên ngôi’ là cách ngôn ngữ Việt mô tả các hiện tượng văn hóa đại chúng trở thành chủ đạo trong đời sống. Một cách dùng từ đặc sắc: nó có tính dân chủ. Ai, cái gì, lên ngôi đều qua bầu chọn.
Trong ngôn
ngữ Anh, thứ ngôn ngữ phổ biến nhất khi bàn đến văn hóa đại chúng, người ta thường
dùng từ "dominate" (thống trị) để mô tả các hiện tượng văn hóa nổi bật.
Các từ khác, như "widespread" (lan tràn) hay nhẹ hơn là
"emerge" (nổi lên) đều là động từ có tính chất chủ quan, nghĩa là chủ
thể tự làm được. Khi nói, "Nhạc rap đang thống trị các bảng xếp hạng",
ngôn ngữ bắt chúng ta tư duy một chiều: nhạc rap tự làm việc đó bằng quyền lực
nội tại của nó.
Nhưng
"lên ngôi" trong ngôn ngữ Việt lại khác. Biện pháp hoán dụ này cho
phép người ta đặt câu hỏi: Ai đã đưa nó lên ngôi? Cách dùng từ này không tuyệt
đối hóa quyền lực nội tại của cái chủ thể đó. Kể cả thời phong kiến đi nữa, ai
lên ngôi cũng phải thông qua một cuộc chiến, một cuộc thâu tóm quyền lực và nhận
được sự ủng hộ của đa số kia.
Đó là câu
hỏi của ngày hôm nay: Khi chúng ta nhìn thấy một hiện tượng văn hóa xấu
"lên ngôi", thực ra ai đã làm điều đó? Và ngược lại, tại sao văn học
nghệ thuật, các sản phẩm văn hóa có giá trị khác lại không thể "lên
ngôi"? Ai đã không làm điều đó?
Khi hàng
triệu người vào xem một livestream cãi lộn về chuyện ngoại tình của những người
nổi tiếng; khi một diễn viên "tổ chức họp báo" để thanh minh vì bị tố
cáo ngoại tình, khi những người có ảnh hưởng sẵn sàng làm những trò lố lăng tục
tĩu để có thêm tương tác, rất nhiều lần, câu hỏi "Tại sao?" đã được đặt
ra.
Nhưng nếu
nhìn vào các cơ chế giám tuyển, những cơ chế có trách nhiệm đưa cái này hoặc
cái kia "lên ngôi" ở Việt Nam, ta sẽ dễ dàng trả lời: vì có ai đưa
cái gì khác lên ngôi đâu? Thứ thuận tiện nhất, dễ tiếp cận nhất, là nội dung mạng
xã hội, sẽ luôn chiến thắng.
Suốt lịch
sử, bất chấp sự bùng nổ của thị trường giải trí, các nền văn hóa luôn tìm cách
duy trì những cơ chế giám tuyển độc lập. Người ta có thể chê giải Oscar vào mùa
này, hoài nghi giải Emmy ở mùa khác, hay thậm chí là phủ nhận cả giải Nobel (có
nhà văn vì bất mãn trả lại cả giải), nhưng có một thực tế: chúng được thiết kế
để giám định văn hóa độc lập với đám đông. Người ta có thể thừa nhận hoặc phủ
nhận, nhưng họ đi theo lối bình chọn của riêng mình. Oscar không trao giải cho
phim kiếm nhiều tiền nhất, Emmy không quan tâm đến phim có rating cao nhất, và
Nobel Văn chương không đoái hoài đến số lượng sách của tác giả.
Tại Việt
Nam, từ lâu, đã có các ý kiến bất mãn của giới nghệ sĩ với các cơ chế giám tuyển
này. Chúng rất ít: một vài giải thưởng của các hội nghề nghiệp và cơ quan thông
tấn. Chúng không gây được hiệu ứng lên đại chúng, và thậm chí không trở thành
niềm tự hào của người làm nghệ thuật. Một số danh hiệu, ví dụ như trong lĩnh vực
kiến trúc, còn gần như tàng hình trước truyền thông. Điều này dẫn đến một bức
tranh quái lạ: hầu hết các cơ chế giám tuyển, hay nôm na là cơ chế "giới
thiệu cái hay" cho cộng đồng ngày nay đều do chính... nhà buôn của lĩnh vực
đó làm.
Nếu bạn nhận
giấy mời về một hội thảo về "kiến trúc tương lai", khả năng rất cao rằng
nó bị chi phối hoặc thậm chí tổ chức bởi một ông chủ đầu tư bất động sản. Nếu bạn
tham gia một tọa đàm về "Hội họa Việt Nam trong kỷ nguyên mới", rất dễ
đó là sự kiện do một nhà đấu giá hoặc gallery tổ chức. Một hội thảo về sách, về
tâm lý học, cũng thường xuyên là sản phẩm của các công ty xuất bản. Đây là một
nghịch lý, khi sứ mệnh của các tổ chức này là tạo ra lợi nhuận từ việc bán
hàng. Chúng ta không nên trông vào một ông bán nhà khi cần giới thiệu kiến
trúc.
Ai giới
thiệu, ai bầu chọn cho thứ gì lên ngôi? Các trường đại học, các bảo tàng, các
viện nghiên cứu. Những người sống bằng việc nghiền ngẫm "cái gì là giá trị".
Nếu đặt ra câu hỏi đó ở bất kỳ quốc gia nào, câu trả lời chắc là thế. Nhưng ở
Việt Nam, câu trả lời là: các nhà buôn, thuật toán mạng xã hội, và công chúng tự
loay hoay.
Nhiều ý kiến
ngoài nghi về "gu thưởng thức" và "thị hiếu" của giới trẻ
trong kỷ nguyên số. Nhưng đó không phải thứ có thể tự hình thành giữa một biển
thông tin hỗn độn được tạo ra bởi các nền tảng số. Những nền tảng đó, cũng như
một nhà buôn, có trách nhiệm với cổ đông của họ, về việc giành giật sức chú ý của
công chúng cho-bất-kỳ-thứ gì. Nó không có nghĩa vụ giám tuyển, không có nghĩa vụ
với cái hay, không có nghĩa vụ với bất kỳ giá trị nào ngoài giá trị cổ phiếu.
Ai có
nghĩa vụ với việc thứ gì sẽ "lên ngôi"? Nếu chúng ta cương quyết công
chúng phải tự xây dựng bộ lọc của riêng mình, câu trả lời đã luôn có trong suốt
một thập kỷ qua rồi. Bất kỳ thứ gì, miễn bàn giá trị.
ĐỨC HOÀNG
Nguồn: An
Ninh Thế Giới cuối tháng
